بررسی فقهی حقوقی مجوزهای اجباری بهره برداری از حق اختراع

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 49، شماره 3 - شماره پیاپی 110، آبان 1396، صفحه 79-94   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v0i0.51977

نویسنده

مصطفی بختیاروند^*

استادیار دانشگاه قم

چکیده

مجوز اجباری حق اختراع، راهکاری است برای برقراری تعادل بین حقوق انحصاری دارنده و حق عموم مردم در برخورداری از رفاه اجتماعی که در اسناد بین المللی و حقوق داخلی بسیاری از کشورها پیش بینی شده است. هدف از این مقاله، بررسی تعریف، موارد صدور و احکام این نوع مجوز است. در حقوق ایران، مجوزهای اجباری حق اختراع را می توان با اختیار حکومت اسلامی، به عنوان معطی حق اختراع، در تعیین حدود آن توجیه کرد. عدم بهره برداری از اختراع مورد نیاز عموم، تحت شرایطی، می تواند احتکار تلقی شود. اعمال منجر به صدور این مجوز، در بسیاری موارد، مصداق سوء‌استفاده از حق و موجب ورود ضرر به جامعه است که منع آن را می توان با قاعده لاضرر توجیه نمود.

کلیدواژه‌ها

حق اختراع؛ مجوز اجباری؛ اختیارات حکومت اسلامی؛ احتکار؛ سوء استفاده از حق

مراجع

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

 

انصاری، مسعود و محمدعلی طاهری، دانشنامه حقوق خصوصی، تهران، محراب فکر، 1384.

 

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.

 

پارساپور، محمدباقر، گزیده‌ای از حقوق اموال (حقوق مدنی 2)، ویرایش دوم، تهران، شهر دانش، 1390.

 

جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1423 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، 1410 ق.

 

حکمت‌نیا، محمود، مبانی مالکیت فکری، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

 

خمینی، روح اللّه، توضیح المسائل محشّی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1424 ق.

 

خمینی، روح اللّه، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، 1421 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، قم، داوری، 1377.

 

خمینی، روح اللّه، منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، 1410 ق.

 

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم، مؤسسه المنار، 1413 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، بیروت، دارالتراث، الدارالاسلامیه، 1410 ق.

 

صادقی، محمود و منصور خاکپور، «موجبات اعطای مجوز اجباری بهره‌برداری از حقوق مالکیت فکری»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 11، شماره 4، زمستان 1386، صص 162-132.

 

طاهری، حبیب اله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1418 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

 

علیدوست، ابوالقاسم و محمد ابراهیمی راد، «بررسی قاعده تسلط و گستره آن»، حقوق اسلامی، سال هفتم، شماره 24، بهار 1389، صص 7-31.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.

 

کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد، ضمان قهری، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1378.

 

کاتوزیان، ناصر، اموال و مالکیت، تهران، دادگستر، 1378.

 

کاشف الغطاء، محمد حسین بن علی، سؤال و جواب، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408 ق.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح قواعد العلامه، چاپ دوم، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

 

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

 

مصطفوی، محمد کاظم، مئه قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

 

مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق علیه السلام، چاپ دوم، قم، انصاریان، 1421 ق.

 

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.

 

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1415 ق.

 

Abbas, Muhammad Zaheer, Riaz, Shamreeza, "Evolution of the concept of compulsory licensing: a critical analysis of key developments before and after TRIPS", Academic Research International, Vol. 4 no. 2, March 2013, pp. 482-499.

 

Correa, Carlos, M, "Intellectual Property Rights and the Use of Compulsory Licenses: Options for Developing Countries", Trade Related Agenda, Development and Equity, 1999.

 

Cotropia, Christopher Anthony, "Compulsory Licensing Under TRIPS and the Supreme Court of the United States' Decision in eBay v. MercExchange". Patent Law: A Handbook Of Contemporary Research, Toshiko Takenaka & Rainer Moufang, eds., Edward Elgar Publishing Co., 2008. Available at SSRN:http://ssrn.com/abstract=1086142 (last visited on 6/8/2016).

 

Cottier, Thomas et al, "Use it or Lose it? Assessing the Compatibility of the Paris Convention & TRIPS with respect to Local Working Requirements", Swiss National Center of Competence in Research, Working Paper no. 2012/11, June 2013.

 

Jasmila, Iljazovic, Licensing of Pharmaceutical Patents in Developing Countries, LL.M Short Thesis, Central European University, 2013.

 

KEI Research Note: "Recent United States Compulsory Licenses", http://keionline.org/sites/default/files/Annex_A_US_Compulsory_Licenses_7Mar2014_8_5x11.pdf, 2014 (last visited on 7/6/2016).

 

Khan, Kishore, "Striking a balance in compulsory license legislation", Journal of International Commercial Law, Vol. 5, Spring issue, nom. 2, pp.221-258.

 

Liu, Kung-Chung, "The need and justification for a general competition-oriented compulsory licensing regime", IIC 2012, 43(6), pp. 679-699.

 

Reichman, Jerome, H, & Hasenzahl, Catherine, "Non-voluntary Licensing of Patented Inventions Historical Perspective, Legal Framework under TRIPS, and an Overview of the Practice in Canada and the USA", International Centre for Trade and Sustainable Development (ICTSD), 2003.

 

Thomas, John, R, "Compulsory licensing of patented inventions", Congressional Research Servive, 2014.

 

Yosick, Joseph, A, "Compulsory Licensing for Efficient Use of Inventions", University of Illinois Law Review, Vol. 2001, pp. 1275-1304.