مدیریت بهره‌برداری سنتی از منابع آب در روستاهای ایران

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 5، دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 13، آذر 1398، صفحه 27-38   

نوع مقاله: روش‌شناسی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v6i2.79333

نویسندگان

پریسا نجفلو^* ؛ جعفر یعقوبی؛ جعفر نیکبخت

دانشگاه زنجان

چکیده

محدودیت آب در سرزمین ایران در طول تاریخ موجب شده است که ایرانیان از دیرباز تدابیر هوشمندانه‌ای را برای مدیریت آب بیاندیشند و روش‌های دقیق و کارآمد را برای تقسیم و توزیع آب ابداع کنند؛ به‌گونه‌ای که از هدررفت آب جلوگیری شده و عدالت رعایت شود. دانش بومی ایرانیان برای مدیریت آب کشاورزی در نوع و زمان خود از پیشرفته‌ترین نظام‌های بهره‌برداری از آب کشاورزی بوده است که کنکاش در آن می‌تواند زمینه را برای حل بسیاری از مشکلات امروزی مدیریت آب در کشاورزی فراهم کند. هدف این مقاله بررسی مدیریت بهره‌برداری سنتی از منابع آب در روستاهای ایران است. مرور و بررسی ابعاد مدیریت منابع آب در میان کشاورزان ایران نشان داده است که مدیریت آب در کشاورزی این کشور یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. در این مقاله بررسی جزءبه‌جزء نظام مدیریت آب در میان روستاییان ایران در سه بخش مدیریت تأمین آب، مدیریت توزیع و تقسیم و مدیریت بهره‌برداری از آب انجام شد. در موقعیت کنونی که کشور با کمبود آب و بیشترین میزان مصرف آب در کشاورزی مواجه است، نتایج این بررسی می‌تواند نکاتی ارزشمند برای انتقال مدیریت منابع آب به روستاییان، در تمام بخش‌های مدیریت آب کشاورزی، ارائه نماید. ‌

کلیدواژه‌ها

آب؛ آبیاری سنتی؛ دانش بومی؛ کشاورزی سنتی؛ مدیریت آب

مراجع

ازکیا، م. و رستمعلی‌زاده، و. 1393. جنبه‌های اجتماعی نظام آبیاری در ایران. مجله انسان‌شناسی، 12(21): 11-43.

افراخته، ح. و بیات، م. ۱۳۹0. بررسی تطبیقی شیوه‌های سنتی و نوین در بهره‌برداری از منابع محدود آب (مطالعه موردی: روستای جوادیه). همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، یزد، 2 اسفند ماه. https://www.civilica.com/Paper-TKWRM01-TKWRM01_009.html

اعتدالی، ف. و باغبان کهنه روز، ب. 1386. کالزایی و باززایی از گیاه زراعی قدیمی و فراموش‌شده گاودانه (willd)ا.Vicia ervilia L. پنجمین همایش ملی بیوتکنولوژی جمهوری اسلامی ایران، انجمن بیوتکنولوژی جمهوری اسلامی ایران، تهران، سالن اجلاس سران 3-5 آذرماه.

بوعلی، ع.، جعفری، ر. و بشیری، ح. 1392. روش‌های سنتی بهره‌برداری از سیلاب. اولین همایش ملی مهندسی و مدیریت کشاورزی، محیط‌زیست و منابع طبیعی پایدار، همدان، انجمن ارزیابان محیط‌زیست هگمتانه، https://www.civilica.com/Paper-MEAENRS01-MEAENRS01_251.html

پاپلی یزدی، م.ح. و لباف خانیکی، م. 1377. واحد تقسیم آب در نظام‌های آبیاری سنتی (فنجان). تحقیقات جغرافیایی، 50(49): 47-73.

جانب‌اللهی، م.س. 1369. نظام تقسیم آب و حسابرسی و خردی و فروش آب در آبیاری سنتی میبد. تحقیقات جغرافیایی، 17: 52-100.

جمعه‌پور، م. و میرلطفی، م. 1391. نقش دانش بومی‌ و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری (حَشَر) در سیستان. فصلنامه علوم اجتماعی، 19(56): 1-31.

حسینی، س.م.، لطفی، ی. و حسینی، س.م. 1390. بررسی تاریخی نحوه بهره‌برداری سنتی رودخانه گرمابدشت استان گلستان و نقش احداث سد کوثر در پایاب آن، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، یزد. https://www.civilica.com/Paper-TKWRM01-TKWRM01_022.html

حقوقی اصفهانی، م. 1392. نظام‌های بهره‌برداری از منابع آب در کشاورزی ایران. انتشارات سمر، جامعه مهندسان مشاور ایران: تهران. 416ص.

فلاح رستگار، ع.، سوفی، م. و هزارخانی، م. 1390. نقش مدیریت سنتی و مدرن آب در مشارکت مردمی در مراحل برنامه‌ریزی، احداث و بهره‌برداری شبکه و آبیاری و زهکشی. همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی: یزد، 4 اسفندماه.

رضایی، ر.، اسحاقی، س.ر. و صفا، ل. ۱۳۹۰. روش‌های سنتی در مدیریت منابع آب جهت مقابله با خشکسالی با تاکید بر دانش بومی کشاورزی. همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، https://www.civilica.com/Paper-TKWRM01-TKWRM01_062.html

رضوانی مقدم، پ. 1391. گیاهان جدید و گیاهان فراموش‌شده. در: کوچکی، ع. و خواجه‌حسینی،م. (ویراستاران). زراعت نوین. ص 388-419. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. مشهد.

زاهدی. م.ج. 1386. نگاهی به بنیان‌های جامعه‌شناختی نظام‌های آبیاری سنتی در ایران. پیک نور، 17: 3-18.

شکیبا، ف.، نظرپور، ع. 1388. نقش نظام آبیاری سنتی در نظام برنامه‌ریزی تحویل آب از سدهای مخزنی به شبکه‌های آبیاری در شرایط کم‌آبی و خشک‌سالی. مجموعه دوازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران، مدیریت آبیاری در ایران، چالش‌ها و چشم‌اندازها. 5 و 6 اسفندماه. صص 206-197.

صابری. ا. و کرمی دهکردی، ا. 1393. مقایسه فرهنگ و دانش بومی با دانش رسمی در حوزه آبخیزداری. دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، 1: 181-203.

صفی‌نژاد، ج. 1368. نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، جلد دوم. موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی. مشهد. 277 ص.

صفی‌نژاد، ج. 1384. نظام‌های آبیاری سنتی در نائین. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران: تهران. 594ص.

طاووسی، ت. 1384. نظام‌های مدیریت سنتی آبیاری در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، مطالعه موردی: کشتزارهای ینگ‌آباد. مجله جغرافیا و توسعه، 3(6): 93-112.

عبدی، پ. ۱۳۸۶. گل (Gowl) روش سنتی برای حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب کوچک در استان زنجان. دومین همایش ملی کشاورزی بوم‌شناختی ایران، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان. https://www.civilica.com/Paper-NCEA02-NCEA02_064.html

غلامی، م. علی بیگی، ا.ح. 1393. شناسایی روش‌های بومی مدیریت خشکسالی مطالعة موردی: شهرستان سرپل ذهاب. پژوهشهای روستائی، (3)5: 611-638.

غفاری، م. سلطانی، ج. ۱۳۹۲. بررسی مسائل و مشکلات موجود در سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار. ششمین کنفرانس سراسر آبخیزداری و مدیریت منابع آب‌وخاک کشور، انجمن مهندسی آبیاری و آب ایران، کرمان. https://www.civilica.com/Paper-NCWMSWRM06-NCWMSWRM06_080.html

گروسی، ع.ع. 1382. تاریخ آب و آبیاری استان کرمان. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران: تهران. 172ص.

فتحی رضایی، و.، ولی‌زاده، م.، علیزاده، خ. و زهتاب سلماسی، س. 1389. ارزیابی لاین های گاودانه (Vicia ervilia) در شرایط دیم و آبی. مجله دانش کشاورزی پایدار، 2(1): 23-37.

فرزام‌نیا، م. و عباسی، ف. 1390. بررسی مسائل فنی و بهره‌برداری از برخی قنوات استان کرمان. مجله علوم آب و خاک، ۱۵(۵۵): ۴۱-۵۵.

کلانتری. خ. 1390. جامعه‌شناسی روستایی، چاپ پنجم. نشر دانشگاه پیام نور: تهران. 236 ص.

مرادزاده، ف. 1394. احیای روش‌های سنتی آبیاری؛ راه حلی برای کم آبی. جام جم آنلاین، کد خبر: 2057707625296378747. قابل بازیابی در: http://jjo.ir/kurSTt

مجدزاده، ب. و رهنما، م. ۱۳۸۶. بررسی آبیاری کوزه‌ای درخت پسته به صورت خودکار با نیروی مکش خاک. نهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر، دانشگاه شهید باهنر، انجمن مهندسی آبیاری و آب، کرمان. https://www.civilica.com/Paper-ABYARI09-ABYARI09_191.html

ملکی‌نژاد، ح.، طاهری. ر. و اسکندری، م. ۱۳۹۰. بررسی نظام‌های سنتی بهره‌برداری از منابع آب در ایران، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، یزد. https://www.civilica.com/Paper-TKWRM01-TKWRM01_095.html

منصوری مقدم، م. 1393. نظام آبیاری سنتی در استان ایلام (مطالعه موردی: شهرستان ایوان غرب). مجله انسان‌شناسی، 12(21): 141-168.

میرزایی، م. و احمدوند، م. 1389. جستاری بر نظام‌های بهره‌برداری از آب در ایران و چشم‌انداز آن در آینده. مجموعه مقالات سومین همایش ملی مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی. دانشگاه شهید چمران اهواز، 10 الی 12 اسفندماه.

نبی‌زاده، م. 1373. بررسی مشکلات اقتصادی اجتماعی ناشی از خردی و پراکندگی زمین‌های زراعی خانوارهای بهره‌بردار. فصلنامه علوم اجتماعی، 3: 244-203.

ندیم. م. و امیری. ح. 1394. نظام سنتی آبیاری در اهرم. نامه انسان‌شناسی، 22: 164-182.

نجفلو، پ. و یعقوبی، ج. 1396. استفاده از دانش بومی جهت تحقق توسعه پایدار روستایی. مجموعه مقالات اولین همایش ملی کشاورزی، منابع طبیعی و دامپزشکی. 21 اردیبهشت دانشگاه اردکان.

نظرکرده، ا. 1388. بررسی برخی اصطلاحات مالی مرتبط با املاک وقفی آستان قدس رضوی. شمسه: نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1(شماره 5 بهمن و اسفند 1388): 1-13.

Makhura M.N. 2004. Economic Perspective to Indigenous Knowledge in Rural Development, South Africa Rural. Development Quarterly, 2(4): 39-43.

UNDP. (2018). SGP Country Programme Strategy for OP6 https://www.undp.org/content/dam/bhutan/new-sgp/ProjectProposal.pdf