تحلیل شکاف بهره‌وری و برنامه‌ریزی بهبود بهره‌وری آب کشاورزی با رویکرد توانمندسازی کشاورزان و پایداری در آبخوان‌ها (مطالعه موردی: دشت قزوین)‌

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 6، دوره 6، شماره 3 - شماره پیاپی 14، اسفند 1398، صفحه 41-50   

نوع مقاله: مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v6i3.84435

نویسنده

بیژن نظری^*

دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

چکیده

این مطالعه در سه فاز «تعیین شکاف بهره‌وری آب»، «تحلیل سیستماتیک راهکارهای ارتقای بهره‌وری آب» و «ارائه برنامه بهبود بهره‌وری آب» انجام شد. بهره‌وری آب آبیاری در مقیاس دشت بین 40 تا 50 درصد پتانسیل بهره‌وری آب برآورد شد. در محصولات گندم، جو و ذرت، 47، 52 و 30 درصد از شکاف عملکرد به دلیل تأمین نامناسب آب (مقدار، زمان و یکنواختی توزیع) و 31، 32 و 52 درصد از شکاف عملکرد به دلیل مدیریت ناصحیح کاربرد کود در مزارع بوده است. در دشت قزوین بهره‌وری آب آبیاری در بخش زراعت از سال 1385 تا 1395 به طور متوسط سالانه 4/9 درصد افزایش داشته است (از 1/17 تا1/74 کیلوگرم بر مترمکعب) و با اصلاح سامانه‌های آبیاری و الگوی کشت، امکان ارتقای بهره‌وری اقتصادی آب و درآمد کشاورز ضمن کاهش برداشت آب، وجود دارد. اگر توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار با کنترل سطح کشت و یا کنترل برداشت آب باشد، می‌تواند وضعیت آبخوان را بهبود بخشد. بررسی امکان‌پذیری راهبردها نیز نشان داد که موانع نهادی و محدودیت‌های اجتماعی اصلی‌ترین موانع از افزایش بهره‌وری است. با روش ترسیم نقشه راهبردی، راهکارهای بهبود بهره‌وری آب در سه دستۀ آغازین، واسطه‌ای و پایانی ارائه شد. از مهمترین تهدیدهای پیش‌رو در ارتقای بهره‌وری، افت کمی-کیفی آبخوان و تخریب خاک به دلیل استفاده ناصحیح از پلاستیک در مزارع و از راهبردهای آغازین ارتقای بهره‌وری آب، آموزش کشاورزان در زمینه آبیاری و بهره‌‎وری و جلب مشارکت آنان در تشکیل انجمن‌های حفاظت و بهره‌برداری از آب است. با ارتقای بهره‌وری آب در یک دورۀ 15 ساله می‌توان برداشت آب از آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی را به حدّ آب قابل برنامه‌ریزی (877 میلیون‌مترمکعب) رساند، بدون این که معیشت کشاورزان و اقتصاد کشاورزی آسیب زیادی ببیند. استفاده از این ظرفیت ارتقای بهره‌وری نیاز به برنامه‌ریزی چندبخشی و کنترل بر برداشت آب دارد.

کلیدواژه‌ها

بهره وری آب؛ تعادل بخشی؛ الگوی کشت؛ سامانه های آبیاری؛ پویایی سیستم

مراجع

جناب، م. و نظری، ب. 1397. مطالعه شکاف عملکرد و شکاف بهره‎وری آب گندم، جو و ذرت در استان قزوین. مجله تحقیقات آب و خاک ایران، 49(6): 1405- 1417.

دانش‌کار آراسته، پ. 1396. تعیین پتانسیل حجم آب‌های شور و شیرین در منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی در محدوده مطالعاتی قزوین. گزارش طرح تحقیقاتی. شرکت سهامی آب منطقه‌ای قزوین.

ریاضی، ح. و منتظر، ع. ۱۳۸۷. توسعه و کاربرد مدل تخصیص بهینه منابع آب سطحی و زیرزمینی شبکه آبیاری دشت قزوین. دومین همایش ملی مدیریت شبکه های آبیاری و زهکشی. اهواز، دانشگاه شهید چمران.

فرح‌زا، م. ن. و نظری، ب. 1398. شناسایی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای نظام مربوط به بهره‌وری آب در سطح دشت قزوین با استفاده از مدل SWOT. دومین همایش ملی مدیریت منابع طبیعی. دانشگاه گنبد کاووس.

نظری، ب. و لیاقت، ع. 1395. مبانی و شاخص‌های بهره‌وری آب در کشاورزی. کمیسیون آب، محیط‌زیست و اقتصاد سبز. دبیرخانه کمیسیون‌های تخصصی، مجامع و شوراهای اتاق ایران.

نظری، ب.، لیاقت، ع، و پارسی‌نژاد، م. 1395. بررسی و تبیین مبانی نظری عوامل موثر بر میزان مصرف انرژی در سامانه‌های آبیاری تحت فشار در استان قزوین. پژوهش آب در کشاورزی (علوم خاک و آب)، 30(2)(ب): 261-271.

نظری، ب. 1398. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی: بررسی و تحلیل جامع شکاف بهره‌وری و تهیه راهنمای بهبود بهره‌وری آب کشاورزی با رویکرد توانمندسازی کشاورزان و پایداری در آبخوان‌ها (مطالعه موردی: دشت قزوین). مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاوزی و آب.

Fader M., Gerten D., Krause M., Lucht W. and Cramer W. 2013. Spatial decoupling of agricultural production and consumption: Quantifying dependences of countries on food imports due to domestic land and water constraints. Environmental Research Letters, 8(1):1-15. doi:10.1088/1748-9326/8/1/014046.

Lobell D.B., Cassman K.G., and Field C.B. 2009. Crop Yield Gaps: Theirimportance, Magnitudes And Causes, Annual Rev. Environ. Res, 34: 179-204.10.

Nazari B., Liaghat A. and Parsinejad M. 2013. Development and Analysis of Irrigation Efficiency and Water. International journal of Agronomy and Plant Production, 4(3): 515–523.

Nazari B., Liaghat A., Akbari M.R. and Keshavarz M. 2018. Irrigation water management in Iran: Implications for water use efficiency improvement. Agricultural Water Management, 208: 7-18.

Sterman J.D. 2000. Business Dynamics: Systems Thinking and Modelling for a Complex World. McGraw-Hill, Boston, MA.

Van Bussel L.G., Grassini P., Van Wart J., Wolf J., Claessens L., Yang H., Boogaard H., de Groot H., Saito K., Cassman K.G. and van Ittersum M.K. 2015. From field to atlas: Upscaling of location-specific yield gap estimates. Field Crops Research, 177: 98-108.

Zwart. S.J. 2010. Benchmarking water productivity in agriculture and the scope for improvement: remote sensing modelling from field to global scale. Delft University of Technology. https://doi.org/ISBN: 978-90-6562-237-2.