بررسی مفهوم فقهی فسوق و بیان حکم تکلیفی و وضعی آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 112، خرداد 1397، صفحه 129-150   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i1.54130

نویسنده

سید حسین نوری^*

استادیار پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

یکی از مباحث مهم حج «تروک احرام» و از جمله آن‌ها «فسوق» است. «فسوق» که مصدر فَسَقَ یا صیغه مبالغه و به معنی خروج از طاعت الاهی است در مباحث حج، مورد اختلاف فقهای عظام واقع شده و ممکن است منشأ آن روایات وارده باشد. در این زمینه سه دسته روایات وجود دارد. بر اساس یک دسته از روایات، فسوق، همان دروغ و بر اساس دسته دیگر، به معنای دروغ و دشنام است و دسته سوم، فسوق را به دروغ و فخر فروشی تفسیر کرده است. به رغم اینکه مشهور فقها فسوق را به معنای دروغ دانسته‌اند، لیکن نظر صواب آن است که فسوق عبارت از دروغ، دشنام و فخر فروشی است؛ از آن رو که روایات باب، تعارض منطوقی ندارند و با جمع میان آن‌ها مدعی می‌شویم که فسوق اعم از دروغ و دشنام و فخر فروشی است. از میان فقها تنها شیخ مفید مدعی است که دروغ مفسد حج است؛ ولی صحیحه سلیمان بن خالد این نظر را مردود می‌شمرد؛ چرا که در آن به صورت حصری، رفث (جماع) موجب بطلان حج دانسته شده است.

کلیدواژه‌ها

فسوق؛ کذب؛ سباب؛ مفاخره؛ حکم تکلیفی؛ حکم وضعی

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی، المقنع، چاپ اول، قم، موسسه امام هادی، 1415 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی ، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403 ق.

 

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1406 ق.

 

ابن زهرة، حمزة بن علی، غنیة النزوع، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1417 ق.

 

ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امیر المومنین علیه السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1405 ق.

 

جمعی از نویسندگان، المعجم الوسیط، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ دوم، بی‌تا.

 

حر عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق،، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414 ق.

 

حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، قم، موسسه سید الشهداء العلمیة، چاپ اول، 1405 ق.

 

خوئی، ابو القاسم، المعتمد فی شرح المناسک، قم، موسسه مدرسة دار العلم، چاپ اول، 1410 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت- دمشق، دار القلم- الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1247 ق.

 

شریف مرتضی، علی بن حسین، جمل العلم و العمل، نجف، مطبعة الآداب، چاپ اول، 1387 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1402 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ سوم، 1367.

 

طبرسی، فضل بن حسن مجمع البیان فی تقسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

 

طوسی، محمد بن حسن، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، موسسه نشر دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

 

عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت، موسسه آل البیت، چاپ اول، 1411 ق.

 

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیة، چاپ اول، 1380 ق.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1414 ق.

 

قطب راوندی، سعید بن هبة اللّه ، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1405 ق.

 

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1363.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، موسسه المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، 1418 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، انتشارات استقلال تهران، چاپ دوم، 1409 ق.

 

مروارید، علی أصغر، سلسلة الینابیع الفقهیة، دار التراث و دار الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، موسسه آل البیت، چاپ اول، 1415 ق.