خاستگاه‌های اصول عملیه در متون فریقین

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 50، شماره 3 - شماره پیاپی 114، آذر 1397، صفحه 31-51   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i3.47935

نویسندگان

حسین حقیقت پور^{* 1}؛ محمدتقی فخلعی²؛ محمدحسن حائری²

¹استادیار دانشگاه یزد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در پژوهش‌های فقهی و اصولی معاصر کاوش در خاستگاه‌های مسائل و پی‌جویی ریشه‌های تاریخی مفاهیم و آراء، به تدریج بخشی از مبادی تصوری و تصدیقی را به خود اختصاص داده است. روشی که بی‌تردید فهم عمیق موضوع و مسأله تنها در پرتو آن میسور خواهد بود. ارائه پژوهشی دقیق در مباحث اصول عملیه نیز از این قاعده مستثنا نیست. مقاله حاضر به تحقیق در خاستگاه‌های تاریخی مباحث عام اصول عملیه پرداخته و تلاش کرده با مطالعه استقرائی همزمان در متون سنی و شیعی متقدم به پرسش‎هایی چون نحوه ورود این مفاهیم در دیوان مباحث اصولی و فقه استدلالی، ویژگی‌های مشترک، رویکرد متقدمان به اصول عملیه، ترتیب طرح این اصول، جایگاه و رابطه‏ی آن‌ها با یکدیگر و نظم موجود در میان آن‌ها پاسخ گوید.حاصل این تحقیق این است که اصول عملیه گرچه مبانی استواری در آموزه‏های ائمه (ع) دارد لیکن در عرصه تدوین، خاستگاه‏های این اصول در متون اصول و فقه استدلالی اهل تسنن سراغ گرفته می‌شود. دیگر اینکه اصول عملیه در رویکرد متقدمان شیعه و سنی دارای دو ویژگی کلی است: نخست آنکه قطعی است و دیگر این که نسبت به امارات در رتبه پایین‌تر قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

اصول عملیه؛ استصحاب؛ برائت؛ احتیاط؛ خاستگاه تاریخی اصول عملیه

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

 

ابن العربی، محمد بن عبدالله، أحکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424 ق.

 

ابن حزم، علی بن احمد، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغۀ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.

 

ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم، الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419 ق.

 

اصفهانی محمدحسین‏، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیة، 1404 ق‏.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، 1416 ق.

 

ایوان کیفی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، 1416 ق‏.

 

بصری، محمد بن علی، المعتمد، بیروت، دارالکتب العلمیۀ، 1403 ق.

 

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الصغیر، کراچی، جامعۀ الدراسات الاسلامیۀ، 1410 ق.

 

تونی، عبدالله بن محمد، الوافیة فی الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

 

جصاص، احمد بن علی، الفصول فی الاصول، کویت، وزارۀ الاوقاف و الشئون الاسلامیة، 1405 ق.

 

زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی اصول الفقه، بیروت، دار المعرفة، 1419 ق.

 

سبحانی، جعفر، المحصول فی علم الاصول، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1383.

 

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1387.

 

سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1384.

 

شافعی، محمد بن ادریس، کتاب الام، بیروت، دارالمعرفة، 1410 ق.

 

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، 1414 ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول، بیروت، دارالکتاب العربی، 1419 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، بی‌تا.

 

شهید اول، محمد بن مکی ، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی‏، تمهید القواعد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1416 ق‏.

 

شیبانی، محمدحسن، الاصل المعروف بالمبسوط، کراچی، ادارۀ القرآن و العلوم الاسلامیه، بی‌تا.

 

شیرازی، ابراهیم بن علی، اللمع فی اصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405 ق.

 

صدر، محمدباقر، مباحث الاصول، قم، مقرر، 1408 ق.

 

طبرسی، فضل بن حسن، الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، 1410 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، العدۀ فی اصول الفقه، قم، محمدتقی علاقبندیان، 1417 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی‌، بیروت، دار الکتاب العربی‌، 1400 ق‌.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة‌، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق‌.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب‌، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة 1412 ق‌.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الامامیۀ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین ، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، 1376.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین ، المسائل الناصریات، تهران، رابطۀ العلاقة و الثقافات الاسلامیة، 1417 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین ، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405 ق.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم، منشورات دارالرضی، بی‌تا.

 

قاضی عبدالجبار معتزلی، فضل‌ الاعتزال‌ و طبقات‌ المعتزلة، به‌ کوشش‌ فؤاد سید، تونس‌، 1393 ق‌.

 

قمی، ابوالقاسم، القوانین المحکمه فی الاصول، دار احیاء الکتب الاسلامیه، 1430 ق.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.

 

گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، مؤسسه سمت، 1421 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، لندن، مؤسسه امام علی علیه السلام، 1423 ق‏.

 

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمه و النشر، 1402 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.

 

نراقی، احمد بن محمد مهدی، مفتاح الاحکام، قم، بوستان کتاب، 1430 ق.