بررسی فقهی حقوقی تبدیلِ موقوفات به احسن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 115، اسفند 1397، صفحه 135-158   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i4.50415

نویسندگان

هادی نور الدینی¹؛ ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 2}

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه یاسوج

²دانشیار گروه الهیات دانشگاه یاسوج

چکیده

وقف، نهادینه سازی نوع دوستی و یکی از یادگاران بزرگ انبیاء الهی است که در شریعت اسلامی نیز از اهمیت به‌سزایی برخوردار شده است. با تشکیل ادارات و سازمان‌های اوقاف، این نهاد با اهدافی گوناگون از جمله مصلحت اندیشی درباره موقوفات، تحت کنترل قانون و حکومت در آمده است. از این رو تبدیلِ موقوفات به احسن، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل وقف در میان فقهاء مورد بحث قرار گرفته است. برخی تبدیل یا بیع موقوفات را در شرایط غیر عادی مجاز و بعضی به طور کلی هرگونه تغییر، تحول و تبدیل را منع کرده‌اند. در این مقاله، نخست به جواز یا عدم جواز بیع یا تبدیل به احسن موقوفات پرداخته شده است. در ادامه با ارائه دلایل، مستندات و مسوّغات از این بحث به میان آمده که تبدیلِ موقوفات به احسن و در نتیجه، استفاده مطلوب‌تر از آن، منطبق بر نظر اصلی واقف است و توجه به این مهم، به مصلحت موقوفات و یکی از عوامل مهم حفظ، گسترش و استمرار آن‌ها در سطح جامعه خواهد بود.
 

کلیدواژه‌ها

وقف؛ حبس؛ بیع؛ تبدیل به احسن

مراجع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

 

آذر پی، سعید، مروری بر اصطلاحات وقف، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ اول، 1388.

 

آقاجانی قناد و همکاران، «کاوشی پیرامون بررسی آثار اتلاف مال وقفی در آیینه فقه جعفری»، در مجموعه مقالات همایش ملی وقف، کاشان، 1391.

 

آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف اشرف، المکتبة المرتضویة، چاپ اول، 1359.

 

ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1409 ق.

 

ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1408 ق.

 

ابن زهره حلبی، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1417 ق.

 

ابن سعید حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، قم، مؤسسه سید الشهداء العلمیه، چاپ اول، 1405 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

 

اسدی نژاد، سید محمد، «تبدیل موقوفات»، در مجموعه مقالات همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی، ج 1، اصفهان، 1387.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ سی و چهارم، 1392.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

بهایی عاملی، محمد بن حسین، جامع عباسی، قم، دفتر انتشارات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1429 ق.

 

بهبهانی، محمد باقر، مصابیح الظلام، قم، مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، 1424 ق.

 

بهجت، محمد تقی، استفتائات، قم، دفتر حضرت آیت الله بهجت، چاپ اول، 1428 ق.

 

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418 ق.

 

تبریزی، جواد بن علی، استفتائات، قم، چاپ اول، بی‌تا.

 

تستری کاظمی، اسدالله، مقابس الانوار و نفائس الاسرار فی أحکام النبی المختار و عترته الأطهار، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، بی‌تا.

 

جرجانی، امیر ابوالفتح حسینی، تفسیر شاهی، تهران، انتشارات نوید، چاپ اول، 1404 ق.

 

حایری، محمد حسن، وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1380.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

 

حکیم، محسن، منهاج الصالحین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1410 ق.

 

حکیم، محسن ، نهج الفقاهه، قم، انتشارات 22 بهمن، چاپ اول، بی‌تا.

 

خمینی، روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1422 ق.

 

خمینی، روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، صراط النجاة، قم، مکتب نشر المنتخب، چاپ اول، 1416 ق.

 

درجی، حسن، بهینه سازی موقوفات، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1390.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان، دارالعلم، چاپ اول، 1412 ق.

 

ریاحی سامانی، نادر، وقف و سیر تحولات قانون گذاری در موقوفات، شیراز، انتشارات نوید، چاپ اول، 1378.

 

زکی خانی، نجمه «پایان نامه بررسی تطبیقی حقوق فطری در فقه امامیه و حقوق طبیعی از دیدگاه توماس آکویناس»، دانشگاه یاسوج، استاد راهنما: علی رضا فاضلی (استاد مشاور اردوان ارژنگ)، یاسوج، 1392.

 

شمس الدین، محمد جعفر، الوقف و احکامه فی الفقه الاسلامی و القوانین اللبنانیة، بیروت، دار الهادی، چاپ اول، 1426 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الاسلامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیه، بیروت، دار التراث - دار الاسلامیه، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1380 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، حاشیة الإرشاد، قم، انتشارات دفتر حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1413 ق.

 

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، چاپ اول، 1414 ق.

 

صاحب‌جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1430 ق.

 

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، تکملة العروة الوثقی، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1414 ق.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

 

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1390.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم، 1387.

 

طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، 1419 ق.

 

عبد المنعم، محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، بی‌تا.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

 

علم الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الامامیه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1415 ق.

 

علیشاهی، ابوالفضل، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرایند استنباط احکام فقهی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1390.

 

علیشاهی، ابوالفضل، و نجمه زکی خانی، «بررسی جنبه فقهی حقوقی تغییر کاربری موقوفات»، در مجموعه مقالات همایش ملی وقف، کاشان، 1391.

 

عمید زنجانی، عباس علی، فقه سیاسی، تهران،انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 1421 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار، چاپ اول، 1424ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، انتشارات امیر قلم، چاپ اول، 1425 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، تنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مر تضوی، چاپ اول، 1425 ق.

 

فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، 1387 ق.

 

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

 

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1412 ق.

 

قماشی، سعید و محدثه آخوند زاده، «جوایز بیع و تبدیل وقف در حقوق ایران»، در مجموعه مقالات همایش ملی وقف، کاشان، 1391.

 

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (عقود معین)، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ هفتم، 1390.

 

کاشانی، محمد بن علی بن ملأ مهدی آرانی، رسالة فی جواز بیع الوقف، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، 1426 ق.

 

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، شرح الشیخ جعفر علی قواعد العلامة ابن المطهر، 1420 ق.

 

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، انوار الفقاهة (کتاب البیع)، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422ق.

 

کاشف الغطاء، عباس بن حسن بن جعفر، الفوائد الجعفریة، مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا.

 

گلپایگانی، محمد رضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، چاپ دوم، 1409 ق.

 

مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، 1382 ق.

 

مجاهد طباطبایی، محمد، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، بی‌تا.

 

مجلسی، محمد تقی‌بن مقصود علی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، 1406 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1423ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بیروت، مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1429 ق.

 

محمدی، جلیل، فرهنگ لغت و اصطلاحات وقف، همدان، همسفر، 1388.

 

مظفری، مصطفی، «تبدیل مال موقوفه در حقوق ایران و فقه امامیه»، همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی، ج 1، اصفهان، 1387.

 

معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات میلاد، چاپ اول، 1387.

 

مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دار التیار الجدید- دار الجواد، چاپ دهم، 1421 ق.

 

مفید، محمّد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374.

 

ملک زاده، فهیمه، بررسی بیع وقف از دیدگاه فقه و حقوق، تهران، انتشارات دبیزش، چاپ اول، 1385.

 

منصور، جهانگیر، قانون مدنی، تهران، نشر دوران، چاپ نهم، 1380.

 

میرزایی، علیرضا، مجموعه قوانین و مقررات اوقاف، تهران، انتشارات بهنامی، چاپ دوم، 1390.

 

نایینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، چاپ اول، 1373.

 

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول، 1415 ق.