«قدرت تامه» شرط انشاء، فعلیت یا تنجز؟

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 116، اردیبهشت 1398، صفحه 93-110   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i1.59145

نویسنده

سیدابوالقاسم حسینی زیدی^*

استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

قدرت از شرایط عامه تکلیف محسوب می‌گردد که گاه به لحاظ عجز از جمع امتثال بین تکالیف در نظر گرفته می‌شود و از آن به عنوان قدرت تام (قدرت شرعی) نام برده می‌شود. پرسش این است که عجز از جمع بین دو تکلیف در مقام امتثال در چه مرحله‌ای از مراحل حکم (انشاء، فعلیت و تنجز) تأثیر دارد. در این خصوص سه مسلک عمده در بین اصولیان شکل گرفته است: مرحوم آخوند و شهید صدر قائل‌اند که قدرت شرعی، شرط برای مرحله انشاء است، مرحوم نائینی قدرت شرعی را مربوط به مرحله فعلیت می‌داند؛ امام خمینی، شیخ حسین حلی و محقق تهرانی برآنند که قدرت شرعی محدد مرحله تنجز است و در دو مرحله سابق اثری ندارد. در این جستار، ضمن بیان نظرات و تقریرات مختلف در مورد مسالک سه‌گانه و بیان اشکالات مربوط به هر یک از این نظرات، به این نتیجه رسیده‌ایم که اوّلاً در قدرت عقلی باید در مرحله جعل و انشاء تصرف نمود و این مرحله را محدود کرد زیرا خطاب مطلق نسبت به عاجزین، دارای عنوان داعویت و زاجریت نیست و به تکلیف ما لا یطاق و لغویت می‌انجامد؛ ثانیاً قدرت تامه و شرعی که همان جمع بین دو تکلیف متزاحم است در مرتبه تنجز دخیل است ؛چراکه در موارد تزاحم، سیره عقلا بر آن است که تکالیف را متوجه خود می‌بینند و در پی علاجی در مقام امتثال برمی‌آیند.

کلیدواژه‌ها

قدرت تامه؛ قدرت شرعی؛ تزاحم؛ مرحله انشاء؛ مرحله فعلیت؛ مرحله تنجز

مراجع

ابن بابویه، محمّد بن علی، التوحید، تصحیح و تعلیق: سید هاشم حسینی طهرانی، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، بی‌تا.

 

ابن بابویه، محمّد بن علی ، عیون أخبار الرضا «علیه‌السّلام»، تحقیق و تصحیح: شیخ حسین أعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1404 ق.

 

اصفهانی، محمّدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، بیروت، موسسة آل البیت «علیهم‌السّلام» لاحیاء التراث، چاپ دوّم، 1429 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمّد امین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اوّل، 1419 ق.

 

ایروانی، علی، نهایة النهایه فی شرح الکفایه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، 1370.

 

ایروانی، محمّدباقر، الحلقة الثالثه فی اسلوبها الثانی، تهران، قلم، چاپ اوّل، 2007 م.

 

ایوان کیفی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ دوّم، 1429 ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد، تهران، مؤسسة الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، چاپ اوّل، 1410 ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین ، کفایة الاصول، قم، موسسة آل البیت (ع)، چاپ اوّل، 1409ق.

 

آملی، هاشم، منتهی الأفکار، نجف، مطبعة النجف، چاپ اوّل، 1380.

 

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره، الشریف الرضی، چاپ اوّل، 1409ق.

 

تقوی اشتهاردی، حسین، تنقیح الأصول، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی «رحمه‌الله»، چاپ اوّل، 1418 ق.

 

تهرانی نجفی، هادی بن محمّد امین، محجة العلماء، تهران، 1320.

 

جرجانی، محمّد بن علی، التعریفات، تهران، ناصر خسرو، 1370.

 

حائری اصفهانی، محمّدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، چاپ اوّل، 1404 ق.

 

حائری اصفهانی، محمّدحسین بن عبدالرحیم ، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، مکتب آیة الله العظمی السید السیستانی، 1414 ق.

 

حسینی فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الأصول فی شرح کفایة الاصول، قم، کتاب فروشی فیروزآبادی، چاپ چهارم، 1400 ق.

 

حکیم، محسن، حقائق الأصول، قم، کتابفروشی بصیرتی، چاپ پنجم، 1408 ق.

 

حکیم، محمّدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ دوّم، 1418 ق.

 

حکیم، محمّدسعید، المحکم فی اصول الفقه، قم، مؤسسة المنار، چاپ اوّل، 1414 ق.

 

حلی، حسین، اصول الفقه، قم، مکتبه الفقه و الاصول المختصه، چاپ اوّل، 1432 ق.

 

خمینی، روح الله، أنوار الهدایة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی «رحمه‌الله»، چاپ دوّم، 1415 ق.

 

خمینی، روح الله ، تهذیب الاصول، مقرر: جعفر سبحانی، قم، دارالفکر، چاپ اوّل، 1382.

 

خمینی، روح الله ، مناهج الوصول إلی علم الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی «رحمه‌الله»، چاپ اوّل، 1415 ق.

 

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، 1418 ق.

 

خویی، أبوالقاسم، محاضرات فی الاصول الفقه، قم، دار الهادی، للمطبوعات، چاپ چهارم، 1417ق.

 

خویی، أبوالقاسم ، مصباح الاصول، مقرر: محمّدسرور واعظ الحسینی، قم، مکتبة الداوری، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

روحانی، محمّد، منتقی الاصول، قم، دفتر آیت الله سیّد محمّد حسینی روحانی، چاپ اوّل، 1413ق.

 

ساعدی، جعفر، «نظریه خطاب‌های قانونی»، مجله فقه اهل بیت، شماره 26، تابستان 1380 ق.

 

سبحانی، جعفر، إرشاد العقول الی مباحث الأصول، قم، مؤسسه امام صادق «علیه‌السّلام»، چاپ اوّل، 1424 ق.

 

سبحانی، جعفر ، المحصول فی علم الاُصول، مقرر: محمود جلالی مازندرانی، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، چاپ اوّل، 1414 ق.

 

شبر، عبدالله، الاصول الاصلیة و القواعد الشرعیة، قم، مکتبة المفید، 1404 ق.

 

صدر، محمّدباقر، بحوث فی علم الاصول، مقرر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسة دایره المعارف الفقه الإسلامی، چاپ سوّم، 1417 ق.

 

صدر، محمّدباقر ، دروس فی علم الاصول، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ پنجم، 1418 ق.

 

صدر، محمّدباقر ، مباحث الاصول، مقرر: سیدکاظم الحائری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اوّل، 1408 ق.

 

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، التعارض، قم، مؤسسه انتشارات مدین، چاپ اوّل، 1426 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق و تعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1363.

 

طوسی، محمّد بن حسن ، تهذیب الأحکام، تحقیق و تعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1365.

 

عراقی، ضیاءالدین، نهایة الأفکار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1362.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مبادئ الوصول إلی علم الاصول، بیروت، دار الأضواء، 1406 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمّد، إیضاح الکفایة، قم، نوح، چاپ پنجم، 1385.

 

مجلسی، محمّدباقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء (دار إحیاء التراث العربی)، چاپ دوّم، 1403 ق.

 

مظفر، محمّدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1370.

 

مغنیه، محمّدجواد، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اوّل، 1975 م.

 

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الاصول، قم، مدرسه الإمام علی بن أبی طالب «علیه‌السّلام»، چاپ دوّم، 1428 ق.

 

منتظری، حسین‌علی، نهایة الاصول، قم، انتشارات القدس، چاپ اوّل، 1415 ق.

 

نائینی، محمّدحسین، أجود التقریرات، مقرر: ابوالقاسم خویی، قم، مطبعة العرفان، چاپ اوّل، 1352.

 

نائینی، محمّدحسین، فوائد الاصول، مقرر: محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اوّل، 1376.