ارزیابی میزان آمادگی شهر مشهد در مواجهه با مخاطرات طبیعی با رویکرد تاب آوری شهری

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 6، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 29، فروردین 1398، صفحه 103-118   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.75289

نویسندگان

محمد لعلی؛ امیدعلی خوارزمی^* ؛ محمد اجزاشکوهی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از مسائل اساسی که در عصر کنونی سکونتگاه­های انسانی بلاخص کلان­شهرها، با وجود جمعیت­ زیاد و تراکم کالبدی با آن مواجه­اند مخاطرات طبیعی و انسان­ساز است که به اشکال مختلف آسیب­های جدی به ساختار آنها وارد می­نماید. راه ­حل اصلی که اندیشمندان مختلف به آن اذعان دارند تاب­آورتر شدن شهرها در مواجهه با بلایا می­باشد و ارزیابی میزان تاب­آوری شهرها اولین گام در این مسیر است. کاهش هزینه­های ناخواسته و پیش­بینی نشده در شهرها و تلاش برای توسعه پایدار ازجمله اهداف این مدل­ است که به اشکال مختلف مطرح می­گردد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی میزان تاب­آوری شهر مشهد به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و EXCEL انجام گرفته است. جامعه مخاطب با توجه به مدل راهبردی استفاده شده در این تحقیق، اساتید دانشگاه، مدیران و کارشناسان خُبره حوزه مدیریت بحران و مدیریت و برنامه­ریزی شهری می­باشند که بر اساس فرمول کوکران 41 نفر از جامعه هدف به صورت تصادفی ساده انتخاب گردید و بر اساس مدل 100 شهر تاب­آور پرسشنامه­های تهیه شده تکمیل و تحلیل شده­اند. نتایج نشان می­­دهد در ارزیابی کلی شهر مشهد در مواجهه با مخاطرات طبیعی تاب­آوری ندارد ولی در پیشران­های تضمین خدمات بهداشت عمومی و ترویج انسجام و مشارکت اجتماعی تاب­آوری در حد متوسط و به­صورت نسبی وجود دارد. ضعف اصلی تاب­آوری شهر مشهد در بُعد اقتصادی و در پیشران تأمین خدمات، معیشت و اشتغال است که بیانگر ضعف مجموعه مدیریت شهری مشهد در برابر بروز مخاطرات طبیعی می­باشد. در پایان نیز راهکارهایی برای ارتقاء تاب­آوری شهری ارائه شده است.
یکی از مسائل اساسی که در عصر کنونی سکونتگاه­های انسانی بلاخص کلان­شهرها، با وجود جمعیت­ زیاد و تراکم کالبدی با آن مواجه­اند مخاطرات طبیعی و انسان­ساز است که به اشکال مختلف آسیب­های جدی به ساختار آنها وارد می­نماید. راه ­حل اصلی که اندیشمندان مختلف به آن اذعان دارند تاب­آورتر شدن شهرها در مواجهه با بلایا می­باشد و ارزیابی میزان تاب­آوری شهرها اولین گام در این مسیر است. کاهش هزینه­های ناخواسته و پیش­بینی نشده در شهرها و تلاش برای توسعه پایدار ازجمله اهداف این مدل­ است که به اشکال مختلف مطرح می­گردد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی میزان تاب­آوری شهر مشهد به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و EXCEL انجام گرفته است. جامعه مخاطب با توجه به مدل راهبردی استفاده شده در این تحقیق، اساتید دانشگاه، مدیران و کارشناسان خُبره حوزه مدیریت بحران و مدیریت و برنامه­ریزی شهری می­باشند که بر اساس فرمول کوکران 41 نفر از جامعه هدف به صورت تصادفی ساده انتخاب گردید و بر اساس مدل 100 شهر تاب­آور پرسشنامه­های تهیه شده تکمیل و تحلیل شده­اند. نتایج نشان می­­دهد در ارزیابی کلی شهر مشهد در مواجهه با مخاطرات طبیعی تاب­آوری ندارد ولی در پیشران­های تضمین خدمات بهداشت عمومی و ترویج انسجام و مشارکت اجتماعی تاب­آوری در حد متوسط و به­صورت نسبی وجود دارد. ضعف اصلی تاب­آوری شهر مشهد در بُعد اقتصادی و در پیشران تأمین خدمات، معیشت و اشتغال است که بیانگر ضعف مجموعه مدیریت شهری مشهد در برابر بروز مخاطرات طبیعی می­باشد. در پایان نیز راهکارهایی برای ارتقاء تاب­آوری شهری ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

تاب آوری شهری؛ مخاطرات طبیعی؛ ارزیابی؛ شهر مشهد؛ 100 شهر تاب آور

مراجع

اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق؛ 1396. http://www.gsinet.ir/default.aspx

آبسالان، علی؛ کنگی، عباس؛ 1393. سامانه مدیریت بحران زلزله شهر هوشمند مشهد. مشهد: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) شهرداری مشهد؛ شرکت دانش بنیان پژوهشگران رخدادهای طبیعی طوس.

براتی، جواد؛ رسول زاده، مریم؛ رفیعی دارانی، هادی؛ مظهری، محمد؛ 1393. مدیریت راهبردی در فضای کسب وکار اقتصاد شهری (مطالعه موردی: گردشگری مذهبی شهر مشهد مقدس). فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، 6, 109-125.

بسطامی نیا، امیر؛ رضایی، محمدرضا؛ سرائی، محمدحسین؛ 1395. تحلیل مفهوم تاب‌آوری در سوانح طبیعی؛ تبیین و تحلیل مفهوم «تاب آوری» و شاخص‌ها و چارچوب‌های آن در سوانح طبیعی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 6(1), 32-46.

بمانیان، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ خالصی، محمدمهدی؛ بمانیان، رضا؛ 1391. کاهش خطرپذیری شهر از بلایای طبیعی (زلزله) از طریق برنامه‌ریزی کاربری زمین مطالعۀ موردی: ناحیۀ 5 منطقۀ 3 تهران. مدیریت بحران. 2, 5-15.

حسینی، مازیار و همکاران؛ 1387. مدیریت بحران. تهران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، ایران/تهران: نشر شهر.

رضایی، محمدرضا؛ 1392. ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی مطالعۀ موردی: زلزلۀ محله‌های شهر تهران. مدیریت بحران(3), 27-38.

رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر، شایان، سیاوش؛ 1390. تبیین مفهومی تاب آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM). مدرس علوم انسانی - برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 4(15), 19-41.

رهنما، محمدرحیم؛ مافی، عزت‌اله؛ اسدی، روح‌اله؛ 1389. تحلیل جایگاه حکمروایی خوب شهری در مشهد با الگوی SWOT. مجلۀ جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 15, 197-224.

شهرداری مشهد؛ 18/11/1395. منشور «مشهد» پایتخت فرهنگ جهان اسلام، سایت رسمی پایتخت فرهنگی جهان اسلام http://www.mashhad2017.org/fa_ir/committee/content/slug/manshoor

شهرداری مشهد؛ 4/4/1397. مدیریت آمار، تحلیل و ارزیابی عملکردhttps://amar.mashhad.ir/

عسکریزاده، سیدمحمد؛ محمدنیا قرائی، سهراب و ظهور، مجتبی؛ 2010. برنامه ریزی مدیریت بلایا و مخاطرات محیطی در راستای توسعه پایدار. چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام (2010 ICIWG). زاهدان.

لزگی، انسیه؛ صیامی، قدیر؛ 1396. تبیین مؤلفه‌های برندینگ شهری با تأکید بر ابعاد اقتصادی آن نمونه موردی: کلانشهر مشهد. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 3, 152-162. doi:10.18869/acadpub.geores.32.3.152

نصرآبادی، حمیده؛ خوارزمی، امیدعلی و رهنما، محمدرحیم؛ 1394. بررسی چالش‌های ارتقا میزان تاب آوری شهری مطالعه منطقه 3 و 9 شهرداری مشهد. مشهد: دانشگاه فردوسی/ دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

نعیمی قصابیان، ن؛ شریفی، ه؛ اکبری مقدم، م؛ 1396 فروردین. گزارش زمین لرزه سفید سنگ با مقدمه‌ای بر لرزه خیزی شهرستان مشهد-استان خراسان رضوی . بازیابی از اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق: http://www.gsinet.ir

نوجوان، مهدی؛ صالحی، اسماعیل؛ امیدوار، بابک و فریادی، شهرزاد؛ 1395. تحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی در ایران با استفاده از مفهوم فراتحلیل. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست 1-15.

Godschalk, D., 2003. Urban Hazard Mitigation: Creating Resilient Cities. NATURAL HAZARDS REVIEW, 4(3), 136-143. doi:10.1061/136

Hemingway, R., & Gunawan, O., 2017. The Natural Hazards Partnership: A public-sector collaboration across the UK for natural hazard disaster risk reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 13. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.11.014

Holling, c., 1973. RESILIENCE AND STABILITY OF ECOLOGICAL SYSTEMS. Annual Review of Ecology and Systematics, 4, 1-23. Retrieved from http:// www. jstor. org/stable/2096802

Jabareen, Y., 2013. Planning the resilient city: Concepts and strategies for coping with climate change and environmental risk. Cities, 31, 220-229. Retrieved 2012, from http:// dx.doi.org/ 10.1016/j.cities.2012.05.004

Malalgoda, C., Amaratunga, D., & Haigh, R., 2014. Challenges in creating a disaster resilient built environment. 4th International Conference on Building Resilience (pp. 736 – 744. Salford Quays, United kingdom: Elsevier B.V. doi:10.1016/S2212-5671(14)00997-6

McEntire, D., Crocker MPH, C., & Peters, E., 2010. Addressing vulnerability through an integrated approach. International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment, 1(1), 50-64. doi:10.1108/17595901011026472

Newman, J., Maier, H., Riddell, G., Zecchin, A., Daniell, J., Schaefer, A., . . . Newland, C., 2017. Review of literature on decision support systems for natural hazard risk reduction: Current status and future research directions. Environmental Modelling & Software 96, 378-409. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1016/j.envsoft.2017.06.042

Nirupama, N., Adhikari, I., & Sheybani, A., 2014. Natural hazards in Ontario, Canada: an analysis for resilience building. Procedia Economics and Finance, 18, 55-61. Retrieved from (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/.

Rockefeller Foundation., 2018, 02 01. resources. Retrieved from http:// www. 100resilientcities .org.

Suarez, M., Gomez-Baggethun, E., Benayas, J., & Tilbury, D., 2016. Towards an Urban Resilience Index: A Case Study in 50 Spanish Cities., P. Romero-Lankao, O. Wilhelmi , & M. Hay, Eds.) Sustainability. doi:10.3390/su8080774

UN-Habitat., 2015. UN-HABITAT GLOBAL ACTIVITIES REPORT 2015 : INCREASING SYNERGY FOR GREATER NATIONAL OWNERSHIP. UNITED NATIONS HUMAN SETTLEMENTS PROGRAMME, UN-HABITAT. un. Retrieved from www.unhabitat.org

UNISDR., 2015. Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. Sendai: United Nations Office for Disaster Risk Reduction.

United Nations., 2005. World Conference on Disaster Reduction؛ Hyogo Framework for Action 2005-2015: Building the Resilience of Nations and Communities to Disasters. Kobe, Hyogo, Japan. Retrieved from www.unisdr.org/wcdr

Zhou, H., Wang, J., Wan, J., & Jia, H., 2009. Resilience to natural hazards: a geographic perspective. Nat Hazards. doi:10.1007/s11069-009-9407-y