مسئولیت پیش‌قراردادی آخذ به سَوْم، مبنا و آثار مترتب بر آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 31-49   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.70028

نویسنده

ابراهیم جوانمرد فرخانی^*

استادیار گروه الهیات دانشگاه گنبد کاووس

چکیده

مالی که برای فروش عرضه می‌شود و خریدار آن را تصرف می‌کند در اصطلاح «مأخوذ به سَوْم» و گیرنده مال را «آخذ به سَوْم» و عمل را «اخذ به سَوْم» می‌نامند. تسلیم کالا توسط فروشنده به مشتری می‌تواند ایجاب یا وعده بیع به شمار آید. نویسنده در این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که مسئولیت گیرنده مال نسبت به خسارت وارده بر آن تا زمانی که در اختیار او قرار دارد، چیست؟ گروهی بر این نظرند که ید گیرنده مال، امانی است و عده‌ای نیز وی را ضامن یافته‌اند. برخی مسئولیت مزبور را قراردادی دانسته و برخی دیگر قائل به قهری بودن ضمان ید مذکور شده‌اند. نظریات یاد شده در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه به دست آمده که ید آخذ به سَوْم بر مالی که جهت آزمایش در اختیار دارد، امانی است و حکم به ضمان برای فردی که به اذن مالک و به منظور سنجیدن و اختبار، مال را در اختیار گرفته و همانند دانستن او با گیرنده بدون اذن، خلاف منطق حقوقی و توجیه ناپذیر است.
 

کلیدواژه‌ها

سوم؛ قابض به سوم؛ مسئولیت؛ قرارداد؛ ضمان

مراجع

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

ابن عابدین، محمد أمین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412 ق.

ابن نجیم حنفی، زین الدین، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1370.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.

باقری، احمد، عقود تملیکی: بیع – اجاره، تهران، انتشارات سمت، 1384.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

جزیری، عبد الرحمن، الفقه علی المذاهب الأربعه، بیروت، دارالثقلین، 1419 ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش، 1386.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

حسینی شیرازی، محمد، ایصال الطالب إلی المکاسب، تهران، منشورات اعلمی، بی‌تا.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1418 ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

خمینی، روح الله ، کتاب البیع، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1421 ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار، 1413 ق.

سنهوری، عبد الرزاق، الوسیط فی شرح القانون المدنی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

سیستانی، علی، منهاج الصالحین، قم، دفتر حضرت آیه الله سیستانی، 1417 ق.

شریف، محمد مهدی و نصرالله جعفری دولت آبادی، «گفتاری در حقیقت امانت و نقش اذن در ایجاد امانت مالکانه»، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 40، شماره 8، زمستان 1389.

شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، حاشیة المختصر النافع، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1422 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413 ق.

شهیدی، مهدی، اصول قراردادها و تعهدات، تهران، انتشارات مجد، 1379.

شهیدی، مهدی ، تشکیل قراردادها و تعهدات، تهران، انتشارات مجد، 1382.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

صالحی مازندرانی، اسماعیل، شرح کفایه الأصول، قم، نشر صالحان، 1382.

صفایی، حسین، قواعد عمومی قراردادها، تهران، نشر میزان، 1383.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیه مکاسب، قم، موسسه اسماعیلیان، 1421 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، موسسه آل البیت، بی‌تا.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه، 1412 ق.

فاضل لنکرانی، محمد جواد، القواعد الفقهیه، قم، انتشارات مهر، 1416 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، درس خارج فقه: کتاب الغصب، جلسه بیست وچهارم، 13 ذی القعده 1425 ق.

فخر المحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1387ق.

فیومی، احمد بن محمد،‌ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.

قاسم‌زاده، مرتضی، الزام‌ها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد، تهران، نشر میزان، 1388.

کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386.

کاتوزیان، ناصر ، عقود معین: معاملات معوض عقود تملیکی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1387.

کاتوزیان، ناصر ، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1383.

کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجله، نجف اشرف، المکتبه المرتضویه، 1359 ق.

لطفی، اسدالله، «قاعده استیمان در سقوط ضمان»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره ۴۴، تابستان ۱۳۷۸.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، تحقیق و نشر مرکز الرسول الاعظم (ص)، 1419 ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، بخش مدنی، تهران، نشر علوم اسلامی، 1363.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمه و النشر، 1402 ق.

موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه،نجف، دار الکتب العلمی، 1389 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، منشورات شرکه الرضوان، بی‌تا.

میرمحمد صادقی، حسین، جرائم علیه اموال و مالکیت، نشر میزان، 1376.

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، 1373 ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، قراءات فقهیه معاصره، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1423 ق.