دفاع مشروع بازدارنده از منظر حقوق بین‌الملل اسلامی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 35-56   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i1.75079

نویسنده

حسین حقیقت پور^*

استادیار دانشگاه یزد

چکیده

در حقوق  معاهدات بین‌المللی ، بر اساس ماده 51 منشور ملل متحد، اقدام مسلحانه فردی علیه کشورها تنها در قالب «دفاع مشروع» جایز شمرده می‌شود. یکی از مهم‌ترین بسترهای اختلاف نظر درباره دفاع مشروع، شمول آن نسبت به دفاع بازدارنده در حملات قریب‌الوقوع است که با عنوان «دفاع پیش‌دستانه» یاد می‌شود. بسیاری از حقوقدانان به استناد ضرورت آن را می‌پذیرند، اما اغلب آنان با تفسیر واقع‌نگرانه تلاش می‌کنند این شمول را انکار کنند تا از پیامدهای خطرناک سوء استفاده از آن بکاهند. نوشتار حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیلی – توصیفی از طریق منابع کتابخانه‌ای، استراتژی اسلام را در این مسئله به دست دهد. یافته‌ها حاکی است منابع معتبر اسلامی پیش‌دستی در دفاع در برابر حملات فوری را تأیید می‌کند، اما از آنجا که روش‌های جنگی در حوزه منطقه الفراغ قرار می‌گیرد، این امکان وجود دارد که حاکم اسلامی بر اساس مصالح مقتضی درباره آن تصمیم اخذ کند. رهبری حکومت اسلامی این اختیار را دارد که در صورت اجماع جهانی در تفسیر مضیق دفاع، و یا شکل‌گیری عرف بین‌المللی در این باره، از دفاع پیش‌دستانه صرف نظر کند. این تاکتیک مانعی در برابر حامیان تجاوز است و در سنت معصومان نیز تأیید شده است.

کلیدواژه‌ها

دفاع مشروع بازدارنده؛ دفاع پیش دستانه؛ دفاع پیشگیرانه؛ جهاد؛ حقوق بین الملل؛ حقوق جنگ

مراجع

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1417 ق.

ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، بیروت: دار الجیل، 1411 ق.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1412 ق.

ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت: دارصادر، 1968 م.

ابن‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت: مؤسسه الرساله، 1415 ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1408 ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.

افتخاریان، محمدحسین، دانشنامه جنگ و صلح، همدان: انتشارات مسلم، 1380.

انصاری، ابوالحارث، ارشاد السؤول الی حروب الرسول (ص)، دار الجبهه للنشر و التوزیع، 1429 ق.

تبریزی، جواد، أسس الحدود و التعزیرات، قم: دفتر آیت‌الله العظمی تبریزی، 1417 ق.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم: بنیاد بین‌المللی اسراء، 1390.

حرّعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه، قم: موسسه آل‌البیت (ع)، 1409 ق.

حسینی شیرازی، محمد، من فقه الزهراء (س)، قم: نشر رشید، 1428 ق.

حسینی مدنی، ضامن بن شدقم: وقعة الجمل، قم: نشر محمد، 1420 ق.

حکیم، محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع)، 1418 ق.

حلبی، علی بن حسن، إشارة السبق إلی معرفة الحق، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1414 ق.

خمینی، روح اللّه، المکاسب المحرمة، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415 ق.

خوئی، ابو القاسم، تکملة المنهاج، قم: نشر مدینة العلم، 1410 ق.

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، بیروت: دار الکتاب العربی، 1413 ق.

روحانی، صادق، فقه الصادق (ع)، قم: مدرسه امام صادق (ع)، 1412 ق.

سبحانی، جعفر، أصول الفقه المقارن فیما لا نصّ فیه، قم: موسسه امام صادق (ع)، 1383.

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، مصر: المکتبه التجاریه الکبری، بی‌تا.

شریفی طرازکوهی، حسین و ویکتور بارین چهاربخش، «دفاع مشروع بازدارنده در قرن بیست و یکم»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، شماره 40، 1392، 9-36.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، شرح السیر الکبیر، الشرکه الشرعیه للإعلانات، 1971 م.

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت: دار التراث، 1410 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة، قم: کتابفروشی داوری، 1410 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404 ق.

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.

ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: گنج دانش، 1396.

ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق جنگ، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1395.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره: مکتبه ابن تیمیه، 1415 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والرسل والملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1407 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

ظریف، محمدجواد و محمد آهنی آمینه، «دفاع مشروع پیش‌دستانه»، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین‌المللی دانشگاه آزاد واحد شهرضا، شماره دوازدهم، 1391، 41 – 82.

عراقی، ضیاءالدین، منهاج الأصول، بیروت: دار البلاغة، 1411 ق.

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی، دارالکتب العلمیه، 1413 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة- القصاص، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، 1421 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

فلک، دیتر، حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه، تهران: شهر دانش، 1387.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران: کتابخانه صدر، 1415 ق.

قرضاوی، یوسف، فقه الجهاد، قاهره: مکتبه وهبه، 2009 م.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1404 ق.

کاسسه، آنتونیو، حقوق بین‌الملل در جهان نامتحد، ترجمه مرتضی کلانتریان، تهران: دفتر خدمات حقوق بین‌الملل جمهوری اسلامی ایران، 1370.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دار الحدیث، 1429 ق.

کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1410 ق.

کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1416 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1408 ق.

مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، قم: بوستان کتاب، 1387.

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الأصول، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، 1428 ق.

موسوی، فضل‌الله و مهدی حاتمی، «دفاع مشروع پیش‌دستانه در حقوق بین‌الملل»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 72، 1385، 303 - 324‌.

نادری، محمدتقی، دفاع مشروع موضوع ماده 51 منشور ملل متحد، رساله دکتری علوم سیاسی، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران: 1351.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، قم: موسسه آل‌البیت (ع)، 1408 ق.

هیکل، محمدخیر، الجهاد و القتال فی السیاسه الشرعیه، دمشق: دار البیارق، بی‌تا.

واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت: دار الأعلمی، 1409 ق.