مشابهاتِ حماسۀ ارمنیِ دلاورانِ ساسون و شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 185، شهریور 1393، صفحه 1-41   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v47i2.29192

نویسنده

سجاد آیدنلو^*

پیام نور ارومیه

چکیده

حماسۀ دلاوران ساسون مهم ترین و معروف ترین اثر حماسیِ ارمنیان است که به رغمِ تأخّرِ زمانِ تدوینِ مکتوب آن (سدۀ شانزدهم میلادی) ظاهراً سابقۀ هزار و صد ساله دارد و چندین سده به صورت شفاهی نقل می شده است. این اثر در چهار بخش به سرگذشت و روایاتِ چهار نسل از پهلوانان شهرِ ارمنیِ ساسون با نامهای ساناسار و باغداسار، مهر، داوید و مهرِ کوچک می پردازد. میان داستانهای این متن و شاهنامۀ فردوسی حدّاقل بیست و هشت بن مایه و مضمونِ مشترک و مشابه دیده می شود که عبارت است از: 1. آب چشمۀ مقدّس 2. آزمایش خردِ کودک 3. آزمون ازدواج 4. اسب مخصوصِ پهلوان 5. الگوی چند خان 6. بازوبندِ محافظ 7. بسیارخواریِ پهلوان 8. پانزده سالگی و بلوغ 9. پهلوان بانو 10. پیشگامی دختر در عشق ورزی 11. تن شویی در خون 12. خودکشیِ همسر پس از مرگ شوهر 13. دیو سپید 14. رزم افزارِ ویژۀ پهلوان 15. رشد سریع پهلوان 16. روییدن گل از خون 17. رویین تنی 18. فرو رفتن پای پهلوان در زمین 19. قدرت نمایی با فشردن دست 20. کام خواهی نامشروع 21. کشاندنِ زن، پهلوان را به سرزمین خویش 22. کشته شدن پهلوان به نیرنگ نزدیکان 23. نبرد پدر و پسر 24. نبرد پهلوان با اژدها و رهانیدنِ دختر 25. نبرد پهلوان با دیو در غار 26. نژاد آبیِ پهلوان 27. نعرۀ سهمناک 28. نوشیدن خون دشمن. به استناد قراینی مانند پیشینۀ طولانیِ نفوذِ نامها و داستانهای شاهنامه ای در ارمنستان و آشنایی ارمنیان با حماسۀ ملّی ایران، ذکر نام دیو سپید در حماسۀ ارمنی، مشابهاتِ جزئیِ داستان داوید و مهر در این حماسه با رستم و سهرابِ شاهنامه و... احتمال دارد برخی از موضوعات و عناصرِ داستانیِ روایات ارمنی در فاصلۀ مرحلۀ تکوین و تدوینِ کتبی آنها از شاهنامه تأثیر پذیرفته باشد.

کلیدواژه‌ها

حماسۀ دلاوران ساسون؛ شاهنامۀ فردوسی؛ حماسه پژوهیِ تطبیقی؛ ارمنیان؛ ایرانیان

مراجع

آبراهیمیان، روبن. (1313). «مقایسۀ داستانهای حماسی ایران با داستانهای حماسی ارمنی و یونانی و آلمانی». مجلّۀ مهر. سال 2. شمارۀ 14. صص 685- 688.

آیدنلو، سجّاد. (1384). «بن مایۀ اساطیری روییدن گیاه از انسان و بازتاب آن در شاهنامه و ادب پارسی». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال سی و هشتم. شمارۀ سوم (پیاپی 150). پاییز. صص 105- 132.

آیدنلو، سجّاد. (1386). «رزم افزار موروثی و سنگین پهلوان در سنّت حماسی ایران». شاهنامه پژوهی. با نظارت دکتر محمّدرضا راشد محصّل. مشهد: آهنگ قلم. دفتر دوم. صص 31- 41.

آیدنلو، سجّاد. (1387 الف). «چند بن مایه و آیین مهمّ «ازدواج» در ادب حماسی ایران (با ذکر و بررسی برخی نمونه های تطبیقی)». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال چهل و یکم. شمارۀ اوّل (پیاپی160). بهار. صص 1- 23.

آیدنلو، سجّاد. (1387 ب). «پهلوان بانو». مطالعات ایرانی. سال هفتم. شمارۀ سیزدهم. بهار. صص 11- 24.

آیدنلو، سجّاد. (1388 الف). «اسب دریایی در داستانهای پهلوانی». از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن. صص 141- 164.

آیدنلو، سجّاد. (1388 ب). «هفت خان پهلوان». نشریّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان (زبان و ادب). دورۀ جدید. شمارۀ 26 (پیاپی23). زمستان. صص 1- 27.

آیدنلو، سجّاد. (1389). «رویارویی و نبرد دو خویشاوند نزدیک در روایات پهلوانی ایران»، چون من در این دیار (جشن نامۀ استاد دکتر رضا انزابی نژاد). به کوشش دکتر محمّدرضا راشد محصّل، دکتر محمّدجعفر یاحقّی و سلمان ساکت. تهران: سخن. صص 181- 188.

آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: سخن.

آیوازیان (ترزیان)، ماریا. (1381). ریشه یابی نامهای خاصّ ارمنی برگرفته از زبانهای ایرانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

آیوازیان (ترزیان)، ماریا. (1391). اشتراکات اساطیری و باورها در منابع ایرانی و ارمنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

اسدی، ابونصر. (1317). گرشاسپ نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: کتابفروشی بروخیم.

اسماعیلی، حسن. (1374). «داستان زال از دیدگاه قوم شناسی». تن پهلوان و روان خردمند. به کوشش شاهرخ مسکوب. تهران: طرح نو. صص 179- 228.

الیاده، میرچا. (1376). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ دکتر جلال ستّاری. تهران: سروش. چاپ دوم.

امیدسالار، محمود. (1372). «ببر بیان (پژوهشی در فرهنگ عامّه و فقه اللغه)». ترجمۀ محمود حسن آبادی. کتاب پاژ. شمارۀ 9، تابستان. صص 117- 129.

امیدسالار، محمود. (1381 الف). «خداوند این را ندانیم کس». جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص 55- 65.

امیدسالار، محمود (1381 ب). «ببر بیان». جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی. صص 31- 43.

انجوی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسی نامه. تهران: علمی. چاپ سوم.

ایرانشان بن ابی الخیر. (1377). کوش نامه. تصحیح دکتر جلال متینی. تهران: علمی.

باذل مشهدی، میرزا محمّد رفیع. (بی تا). حملۀ حیدری. تهران: کتابفروشی اسلام.

باغداساریان، ادیک (ا. گرمانیک). (1380). شاهنامه و ارمنیان. تهران: خودِ مولّف.

باقری، مهری. (1365). «ببر بیان». آینده. سال دوازدهم. شمارۀ 1- 3، فروردین- خرداد. صص 6- 19.

باقری، مهری (1384). «ببر بیان». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج1. صص 701- 703.

بانوگشسب نامه. (1382). تصحیح دکتر روح انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بَرزونامه (شاهنامۀ کردی). (1391). ترجمۀ منصور یاقوتی. تهران: ققنوس.

بلوکباشی، علی. (1390). «چشمه های مقدّس». دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی. ج19. صص 332- 337.

پاتر، آنتونی. (1384). نبرد پدر و پسر در ادبیّات جهان. ترجمۀ محمود کمالی. تهران: ایدون.

پیگوت، ژولیت. (1374). اساطیر ژاپن. ترجمۀ باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.

حماسۀ جاوید دلاوران ساسون. (1347). به نثر فارسی از استاد گیورگیس آقاسی و دکتر الکساندر پادماگریان. تهران: پیک.

حمزه نامه (قصّۀ امیرالمؤمنین حمزه نامه). (1362). تصحیح دکتر جعفر شعار. تهران: کتاب فرزان. چاپ دوم.

خالقی مطلق، جلال. (1362). «مطالعات حماسی 2- فرامرزنامه». نشریّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 31. شمارۀ 128 و129. تابستان و پاییز. صص 85- 121.

خالقی مطلق، جلال. (1372). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنجهای کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز. صص 53- 98.

خالقی مطلق، جلال. (1381). «قطعاتی از اسطوره های ایرانی در نوشته های گریگور ماگیستروس». سخنهای دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار. صص 25- 44.

خالقی مطلق، جلال. (1385). «شاهنامه خردنامۀ ایرانیان (سنجشی کوتاه میان هومر و فردوسی)». حسنات. سال سوم. شمارۀ 8 و9. بهار. صص 9- 13.

خالقی مطلق، جلال. (1386). حماسه (پدیده شناسی تطبیقی شعر پهلوانی). تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.

خورناتسی، موسس. (1380). تاریخ ارمنیان. ترجمه، مقدّمه و حواشی: ادیک باغداساریان (ا. گرمانیک). تهران: خودِ مولّف.

دارا، مریم. (1391). رستم. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.

دیویدسن، الگا. (1387). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمۀ دکتر فرهاد عطایی. تهران: تاریخ ایران.

ذبیح نیا عمران، آسیه و منوچهر اکبری. (1392). تراژدی در اساطیر ایران و جهان. تهران: سخن.

روایت پهلوی. (1390). ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

روح الامینی، محمود. (1377). «زن سالاری در ازدواجهای شاهنامه». نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیّات فارسی. تهران: آگه. چاپ دوم. صص 165- 180.

رودنکو، م.ب. (1390). افسانه های کردی. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: جامی.

روزنبرگ، دونا. (1379). اساطیر جهان (داستانها و حماسه ها). ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

رئیس نیا، رحیم. (1377). کوراوغلو در افسانه و تاریخ. تهران: دنیا. چاپ سوم.

زریری، مرشد عبّاس. (1369). داستان رستم و سهراب (روایت نقّالان). ویرایش دکتر جلیل دوستخواه. تهران: توس.

زرّین قبا نامه (منظومه ای پهلوانی و پیروِ شاهنامه از عصر صفویّه). (1393). مقدمّه، تصحیح و تعلیقات: دکتر سجّاد آیدنلو. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. (1378 الف). «گرز نیای رستم (نکته ای دربارۀ شیوۀ تصحیح شاهنامه) ». سایه های شکار شده. تهران: قطره. صص 113- 123.

سرکاراتی، بهمن. (1378 ب). «سلاح مخصوص پهلوان در روایات حماسی هندواروپایی». سایه های شکار شده. صص 363- 390.

سرکاراتی، بهمن. (1378 ج). «پری (تحقیقی در حاشیۀ اسطوره شناسی تطبیقی)». سایه های شکار شده. صص 1- 25.

سرکاراتی، بهمن. (1378 د). «پهلوان اژدرکش در اساطیر و حماسه ایران». سایه های شکار شده. صص 237- 249.

سیمونی، آندرانیک. (1391). «باورها، آداب و مراسم ارمنیان». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی. ج1. صص 397- 404.

شالیان، ژرار. (1385). گنجینۀ حماسه های جهان. ترجمۀ علی اصغر سعیدی. تهران: چشمه. چاپ دوم.

شوالیه، ژان و آلن گربران. (1382). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون. ج3.

شوالیه، ژان و آلن گربران. (1384). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون. ج2. چاپ دوم.

شهریارنامه. (1377). تصحیح دکتر غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

طرطوسی، ابوطاهر. (1380). ابومسلم نامه. به اهتمام حسین اسماعیلی. تهران: معین، قطره و انجمن ایران شناسی فرانسه.

طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش مصطفی سعیدی- حاج احمد هاشمی. تهران: خوش نگار.

طومار نقّالی شاهنامه. (1391). مقدّمه، ویرایش و توضیحات: سجّاد آیدنلو. تهران: به نگار.

فرامرزنامه. (1382). تصحیح دکتر مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق. دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.

فضایلی، سودابه. (1384). فرهنگ غرایب. تهران: افکار و میراث فرهنگی.

فضایلی، سودابه. (1388). شبرنگ بهزاد. تهران: جیحون.

فریزر، جیمز جرج. (1383). شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قریب، بدرالزمان. (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم». مهر و داد و بهار. به کوشش امیرکاووس بالازاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. صص 233- 262.

قلی زاده، خسرو. (1388). «بارۀ پهلوانی در اساطیر هندواروپایی». پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). سال سوم. شمارۀ اوّل (پیاپی 9). بهار. صص 103- 122.

کاتب ارجانی، فرامرز بن خداداد. (1347). سمک عیّار. به کوشش دکتر پرویز ناتل خانلری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کریستن سن، آرتور. (1383). داستان بهرام چوبین. ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

کریمی، م . (1388). ادبیّات شفاهی آذربایجان. تهران: تک درخت.

کزّازی، میر جلال الدین. (1385). «سخنی در حماسۀ ملّی ایرانیان و ارمنیان». سخن عشق. شمارۀ 31. پاییز و زمستان. صص 119- 123.

کوپر، جی. سی. (1386). فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرهنگ نشر نو. چاپ دوم.

کیا، خجسته. (1375). قهرمانان بادپا در قصّه ها و نمایشهای ایرانی. تهران: مرکز.

گزیدۀ ریگ ودا. (1367). تحقیق دکتر سیّد محمّدرضا جلالی نایینی. تهران: نقره.

مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. تصحیح دکتر سیّد ضیاالدین سجّادی. تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.

مارزلف، اولریش. (1376). طبقه بندی قصّه های ایرانی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: سروش. چاپ دوم.

مزداپور، کتایون. (1383). «نشانهای زن سروری در چند ازدواج داستانی شاهنامه». داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره. تهران: اساطیر و مرکز بین المللی گفتگوی تمدّنها. صص 169- 208.

مشکنبریانس، ژیلبرت. (1387). «زنان در حماسه های ساسونتی داوید و شاهنامه». فصلنامۀ پیمان. سال دوازدهم. شمارۀ چهارم (پیاپی46). زمستان. صص 38- 55.

مصطفوی، علی اصغر. (1369). اسطورۀ قربانی. تهران: خودِ مولّف.

میر کاظمی، سیّد حسین. (1390). من و رستم و گرز و افراسیاب (نقّالی 10 داستان گران مایه از شاهنامه). گرگان: آژینه.

نحوی، اکبر و علی امینی. (1392). «سیاوش و سودابه (بررسی تطبیقی موارد مشابه در اساطیر و ادبیّات ملل)». شعر پژوهی (بوستان ادب). سال پنجم. شمارۀ اوّل (پیاپی 15). بهار. صص 139- 166.

نعلبندیان، گئورگی. (1374). «اسامی خاصّ ارمنی مأخوذ از حماسۀ ملّی ایران». ایران شناخت. سال اوّل. شمارۀ 1. زمستان. صص 105- 139.

نظامی، نظام الدین الیاس. (1387). خمسۀ نظامی (بر اساس چاپ مسکو- باکو). تهران: هرمس. چاپ دوم.

نوری زاده، احمد. (1376). تاریخ و فرهنگ ارمنستان. تهران: چشمه.

نیشابوری، ابواسحاق. (1386). قصص الانبیا. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: علمی و فرهنگی. چاپ پنجم.

هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ دکتر رقیّه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

هرودت. (1389). تاریخ هرودت. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر. تهران: اساطیر.

هومر. (1370). ادیسه. ترجمۀ سعید نفیسی. تهران: علمی و فرهنگی. چاپ هشتم.

یزدان پرست، حمید. (1387). داستان پیامبران در تورات، تلمود، انجیل و قرآن و بازتاب آن در ادبیّات فارسی. تهران: اطّلاعات. چاپ سوم.

Bowra, C.M. (1952). Heroic Poetry. London: Macmillan  co. Ltd.

Jones, Alison. (1995). Larousse Dictionary of World Folklore. Britian: Larousse Plc.

Khaleghi Motlagh, Jalal. (1990). “Behzâd”. Encyclopaedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York. Vol. 4. pp. 113- 114.

Miller, Dean. (2000). The Epic Heros. Baltimor and London: The Jones Hopkins University Press.

Omidsalar, Mahmoud. (1989). “Aždahâ in Iranian Folktales”. Iranica. Vol. 3. pp. 203- 204.

Peter Cross, Tom. (1969). Motif- Index Early Irish Literature. New York: Indiana University Bloomongton, Indiana.

Russell, J.R. (1379). “The Šaraf- name and Armenia: Some Mythological Themes”. یادنامۀ دکتر احمد تفضّلی. به کوشش دکتر علی اشرف صادقی. تهران: سخن. pp. 49- 55

Russell, J.R (1384). “The Shâhnâme in Arnenian in Armenian Oral Epic”.

مهر و ناهید. سال یکم. شمارۀ نخست. زمستان. pp. 1- 15

Thompson, S. (1955- 1958). Motif- Index of Folk- Literature. Bloomongton: India University Press.