بررسی فقهی تکالیف معذورین در حج

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 137-151   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i1.57152

نویسندگان

علیرضا فلاحی اخلمد^{* 1}؛ حسین احمری²

¹دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و به هدف تحلیل برخی از مسائل فقهی معذورین حج شامل: وقوف اضطراری بانوان، قربانی کردن، انجام اعمال بعد از منا، بخشی از مناسک زنان در ایام عادت و مسائل اشخاص مریض و سالخورده، آرا و ادله فقها را در دو مقام یکی از جهت تفاوت بین نیابت تبرعی و نیابت استیجاری و دیگری از جهت عذر طاری و غیرعذر طاری مورد مداقه قرار داده‌ایم؛ به فتوای امام خمینی و جمعی دیگر از فقها، چنانچه فرد از ابتدا معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت گرفتن از او صحیح نیست؛ چه به نحو استیجاری و چه به نحو تبرعی.
همچنین گرفتن نایب برای معذورین را دو مقام بررسی کرده‌ایم: نخست از جهت جواز عمل و صحت حجی که نایب انجام می‌دهد و دوم از جهت استحقاق اجرت و حق‌العمل نایب. اکثر فقها معتقدند اگرکسی حجی به نحو واجب مضیق بر ذمّه داشته باشد، نمی‌تواند نایب دیگری شود و اگر مرتکب چنین عملی شود، حج او باطل است؛ ولی در صورتی که از انجام حجّ خود ناتوان باشد و یا حج نذری و حج اجاره‌ای او مقید و مضیق به همان سال نباشد، اختلافی بین فقها نیست که شخص می‌تواند نیابت شخص دیگر را بر عهده بگیرد. فقهای معاصر بر خلاف فقهای گذشته، بین عذر طاری و عذر غیر طاری تفاوت قائل شده و درباره عذر غیرطاری گفته‌اند: اگر کسی معذور از انجام اعمال حج باشد، نمی‌تواند نایب کسی در حج شود و اگر نیابت کند اکتفا به حج وی مشکل است و مجزی از منوب عنه نیست، ولی درباره عذر طاری، نظر واحدی بین آنان نیست.

کلیدواژه‌ها

حج؛ معذورین حج؛ تکالیف حج؛ نیابت تبرعی؛ نیابت استیجاری؛ عذرطاری؛ عذرغیرطاری

مراجع

آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیه قم، 1417 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، 1413 ق.

آملی، محمد تقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران: مؤلف، 1380.

ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، بی‌جا: 1404 ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم، الکافی فی الفقه، در یک جلد، اصفهان: کتابخانة عمومی امام امیر المؤمنین، 1403 ق.

بحرانی، محمد سند، سند العروة الوثقی ـ کتاب ‌الحج، 4 جلد، بیروت: مؤسسة امّ القری للتحقیق والنشر، 1423ق.

بهجت، محمد تقی، مناسک حج و عمره، قم: دفتر آیت الله بهجت، 1387.

تبریزی، جواد بن علی، التهذیب فی مناسک العمرة و الحج، 3 جلد، چاپ اول، 1381.

تبریزی، جواد بن علی ، صراط النجاة، 7 جلد، بی‌جا: چاپ اول، 1416 ق.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت، 1409 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

حلّی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

خامنه‌ای، علی، مناسک حج، یک جلد، تهران: دفتر مقام معظم رهبری، 1387.

خلخالی، رضا، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیةاللّه خوئی، بی‌جا: 1405 ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، اعتماد الکاظمی، تهران: ششم، 1407 ق.

خوئی، ابو القاسم، معتمد العروة الوثقی، قم: منشورات مدرسة دار العلم ـ لطفی، 1416 ق.

خوئی، ابو القاسم ، موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تهران: چاپ محمد سید کیلانی، 1322.

زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق: 1409 ق.

سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم: مؤسسة امام صادق، 1424 ق.

سبحانی، جعفر ، المبسوط فی‌أُصول ‌الفقه، بی‌جا:1410 ق.

سیستانی، علی، مناسک حج، در یک جلد، قم: دفتر آیت الله سیستانی، 1430 ق.

شاهرودی، محمود، کتاب الحج، قم: مؤسسة انصاریان، 1369.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1413ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1367ق.

صافی گلپایگانی، لطف الله، فقه الحج، قم: مؤسسة حضرت معصومه، 1423 ق.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.

عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت: مؤسسة آل البیت، 1419 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله ـ کتاب الحج ـ، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1418 ق.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (ط ـ الحدیثه)، 4 جلد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1422 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسة اسماعیلیان، 1408ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسة آل البیت، 1414 ق.

محمودی، محمدرضا، مناسک حج امام خمینی (محشّی)، در یک جلد، تهران: نشر مشعر، ویرایش‌جدید، 1380.

مکارم شیرازی، ناصر، مناسک جامع حج، در یک جلد، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب، 1426 ق.