مطالعه راهبردی علم فقه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 52، شماره 3 - شماره پیاپی 122، آذر 1399، صفحه 29-49   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i3.73147

نویسنده

عبدالحسین رضائی راد^*

دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

فقه، براساس مشهورترین تعاریف، علم بیان و استنباط احکام از روی دلایل آن‌هاست و منابع فقهی و متون درسی این رشته از علوم اسلامی در بیان احکام شرعی و دلایل آن‌ها به حق از هیچ تلاشی فرو گذار نکرده‌اند، لیکن تجربه ثابت کرده است که برای آن که احکام در شرایط متنوع اجتماعی و تاریخی قابل اجرا و دوام آور و انعطاف پذیر باشند دلایل به تنهایی کافی نیست و بیان علت احکام و روش اجرای آن‌ها نیز حائز اهمیت فراوان است. متاسفانه در آثار فقهی، بخصوص، مصنفات شیعی از بیم فاصله گرفتن از تعبد به احکام الهی و فرو افتادن در دام قیاس و استنباطات سلیقه‌ای، توجه چندانی به این دو مقوله نشده است این تحقیق می‌کوشد تا به منظور افزایش کار آمدی منابع فقهی و راهبردی شدن مطالعات این رشته، ضرورت پرداختن به این دو مقوله و پی‌آمد‌های غفلت از آن‌ها در منابع و متون درسی را با ذکر مثال‌ها و نمونه‌های واقعی به عنوان دو راهبرد مهم در جهت افزایش کار‌آمدی و نتیجه بخشی متون فقهی به نمایش بگذارد و در ضمن، آسیب‌های افراط در در علت یابی و روش‌شناسی احکام را نیز متذکر شود.

کلیدواژه‌ها

علم فقه؛ راهبرد؛ مصداق (مصادیق)؛ هدف (اهداف)؛ روش اجرا؛ کارکرد

مراجع

ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، قم، ایران، 1376.

ابن بابویه، محمد بن علی ، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، 1386.

ابن بابویه، محمد بن علی ، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل رسول، مصحح، علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1363.

ابن عاشور، محمدالظاهر، مقاصد الشریعة الاسلامیة، قاهره، دارالسلام، 1436 ق.

ابو زهره، محمد، اصول الفقه الاسلامی، قاهره، دارالفکر العربی، 1377.

الاشقر، عمر سلیمان، تاریخ الفقه الاسلامی، کویت، دار النفائس للنشر و التوزیع، بی‌تا.

انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، الطبعه الاولی، 1415 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب، الطبعه الحدثیه کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، مصحح: گروه پژوهش، (در کنگره این کتاب به اسم تراث الشیخ الاعظم 14 منتشر شده است)، قم، 1415 ق.

تونی، عبدالله بن محمد، الوافیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

جعفری لنگرودی، محمد، ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات ابن سینا، 1346.

جعفری، محمدتقی، رسائل فقهی، تهران، مؤسسه علامه جعفری، انتشارات تهذیب، 1380.

جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، زیر نظر شاهرودی، محمد، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ایران، 1426 ق.

حائری، محمد مجاهد طباطبائی، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل البیت، بی‌تا.

حرعاملی، محمد بن حسن، رسالة فی الغناء، مصحح: محسن صادقی، چاپ اول، قم، نشر مرصاد، 1417 ق، (این رساله در جلد اول کتاب غنا، موسیقی به چاپ رسیده است).

حرعاملی، محمد بن حسن ، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت 1409 ق.

حسینی روحانی، محمد صادق، منهاج الفقاهه، قم، انوارالهدی، 1429 ق.

حسینی نجومی، مرتضی، الغنا، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری، 1372.

حسینیان، روح الله، غنا و موسیقی در فقه اسلامی، تهران، انتشارات سروش، 1374.

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، مصحح: محمدرضا حکیمی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، 1418 ق.

حکیم، محمد تقی ، الاستفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1422 ق.

حکیم، محمد تقی ، البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، مقدر خرم آبادی، سید حسن طاهری، 1418ق.

حکیم، محمد تقی ، المکاسب المحرمه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1381.

حکیم، محمد تقی ، تحریر الوسیله، ایران، قم، مؤسسه مطبوعاتی دارالعلم، بی‌تا.

حکیم، محمد تقی ، توضیح المسائل (محشی)، مصحح: بنی هاشم خمینی، سید محمد حسین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1424 ق.

خندان، علی‌اصغر، خوارج و داعش، بررسی تطبیقی بر مبنای اندیشه‌های استاد مطهری، تهران، بنیاد علمی فرهنگی شهید مطهری، 1394.

خوئی، ابوالقاسم، اجود التقریرات (تقریرات درس میرزا محمد حسین ناثینی)، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362.

رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1412 ق.

روحانی حسینی، صادق، فقه الصادق، قم، دارالکتاب، مدرسه امام صادق علیه السلام، 1418 ق.

روحانی قمی، محمد، منتهی الاصول (القواعد الفقهیه)، مقرر: سید عبدالصاحب بن سید محسن طباطبائی، قم، چاپخانه امیر، 1418 ق.

روحانی، محمدحسین، المسائل المستحدثه، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1414 ق.

ریسونی احمد و اسلامی حسین، اهداف دین از دیدگاه شاطبی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی ، 1376.

زنجانی، موسی، کتاب النکاح، قم، مصحح و ناشر مؤسسه پژوهشی رأی پرداز، چاپ اول، 1419 ق.

زیدان، عبدالکریم، المدخل لدراسه الشریعه الاسلامیه، بغداد، مؤسسة الرساله، چاپ پنجم، 1396.

سبحانی، جعفر، مصادر الفقه الاسلامی و منابعه، بیروت، دارالاضواء، 1419 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار ، 1414 ق.

سروش، عبدالکریم، علم چیست فلسفه چیست، تهران، نشر صراط، 1388.

سعیدی، محسن، مقالة «حیل ربا»، مجله فقه اهل بیت (فارسی)، ج 47، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، بی‌تا.

سیفی مازندرانی، علی اکبر، دلیل تحریر الوسیله، احکام الاسره، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1429 ق.

سیوری حلی، مقدادبن عبدالله، نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه، تحقیق: سید عبداللطیف کوهکمری، قم، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، 1361.

شریفی، عنایت الله، مقاله «فقه و اخلاق»، فصلنامه قبسات، شماره 15 و 16، از صفحه 115 تا 126، 1379.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح المعه الدمشقیه، جامعة النجف الدینیه، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، محقق، گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامی، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.

شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، بیروت، عالم الکتب، 1414 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، مصحح: قوچانی عباس و آخوندی علی، بیروت، داراحیاء الثراث العربی، 1404 ق.

صاحب معالم، حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، مصحح: سید منذر حکیم، قم، مؤسسه الفقه للطباعه و النشر، 1418 ق.

صدر، محمد باقر، تصویری از اقتصاد اسلامی، مترجم جمال موسوی، تهران، انتشارات روزبه، 1393.

صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1413 ق.

طباطبائی، محمد رضا، تنقیح الاصول، تقریر ابحاث آیة الله الشیخ ضیاء الدین العراقی قدس سره، النجف الاشرف، المطبعة الحیدریة، 1371.

طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران، انتشارات کتابخانه جامع، چهل ستون، 1375.

عشایری منفرد، محمد، «استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، فصلنامه حقوق اسلامی، شماره 22 پاییز، (1388)

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعه الی اصول الشریعه، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، انتشارات دانشگاه تهران، 1348.

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، قاهره، مطبعة الامیر، چاپ اول، 1322 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1428 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد ، جامع المسائل، قم، انتشارات امیر قلم، 1428 ق.

فخار طوسی، جواد، در محضر شیخ انصاری، قم، نشر مرتضی، 1385.

فرد. آر. دیوید، مدیریت استراتژیک، ترجمه علی رساییان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1395.

فیروز آبادی، محمدبن یعقوب، قاموس اللغه، بی‌جا، بی‌تا.

فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه امام علی (ع)، قم، 1351.

فیض کاشانی، محمد بن محسن ابن شاه مرتضی، الوافی، مصحح: ضیاء الدین حسینی اصفهانی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی (ع)، 1406 ق.

قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، مکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران، بی‌تا.

قمی، عباس (محدث قمی)، سفینة البحار، تحقیق مجمع البحوث الاسلامیه، مؤسسة الطبع و النشر فی الاستانه الرضویه المقدسه، 1359 ق.

قنوچی، صدیق بن حسن، ابجد العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1976 م.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغظاء عن مبهمات الشریعه الغراء، الطبعة القدیمه، اصفهان، انتشارات مهدوی، بی‌تا.

کاظمی خراسانی، محمد علی، فوائد الاصول، (تقریرات درس میرزا محمد حسین نائینی)، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1404 ق.

گروه واژه‌گزینی، فرهنگ واژه‌های محبوب فرهنگستان، تهران، انتشارات فرهنگستان، گروه زبان و ادب فارسی، بی‌تا.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، مترجم ابوالحسن، موسوی همدانی، تهران، کتابخانه مسجد ولی العصر، 1362.

مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی (معروف به شرح فقیه) ، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1314.

محقق حلی، جعفربن حسن، شرائع‌ الاسلام فی‌ مسائل ‌الحلال و الحرام، بیروت، دارلاضراء، 1403 ق.

محقق حلی، جعفربن حسن ، معارج الاصول، قم، مؤسسه آل البیت، 1403 ق.

محقق سبزواری، محمد باقربن محمد مؤمن، رساله فی تحریم الغناء، محقق: علی مختاری، قم، نشر مرصاد، 1422 ق.

محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات الالفاظ الفقهیه، بی‌جا، بی‌تا.

محمودی، محمد باقر، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، مصحح، آل طالب، عزیز، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377.

مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی 1368.

مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، قم، انتشارات صدرا، 1366.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، 1370.

مکارم شیرازی، ناصر ، دائره المعارف فقه مقارن، محقق جمعی از اساتید و محققان حوزه، قم، انتشارات مدرسه امام علی ابن ابیطالب علیه السلام، 1427 ق.

ملکی تبریزی، جواد بن شفیع، اسرار الصلوة، مترجم رجب زاده رضا، نشر آزادی، تهران، 1372.

منتظری، حسینعلی، کتاب ‌الزکاه، قم، مرکز الاعلام الاسلامی، قم، 1388.

منتظری، حسینعلی، و صلواتی محمود، مبانی فقهی حکومت اسلامی، قم، نشر تفکر، 1380.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه القضاء، قم، 1423 ق.

موسوی بجنوردی محمد، بررسی نقش اخلاق در فقه با رویکردی بر نظریات بنیانگذار جمهوری اسلامی در پایگاه کد خبر: 20821 16/1/91/ Jamarn.ir

موسوی عریفی، محیی الدین، قواعد الحدیث، بیروت، دارالاضواء، بیروت، 1406 ق.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ق.

همدانی، آقارضا بن محمد هادی، مصباح الفقیه کتاب الطهارة، مصحح، محمد باقری، نور علی نوری و سایر همکاران، مؤسسة الجعفریه لاحیاء التراث و مؤسسة النشر الاسلامی لاحیاء الثراث و مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1322 ق.

یزدی محمد، فقه القرآن، قم، مؤسسه اسماعیلیان 1374.

الیوبی، محمد سعد، مقاصد الشریعه الاسلامیه و علاقتها بالادله الشرعیه، ریاض، دارالهجرة للنشر و التوزیع، 1418 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروه الوثقی، کتابفروشی اسلامی، بی‌تا.

Dess G. G. Lumpkin G.T. and Eisner A.B, Strategic Management, M.Graw Hill´Internation Edition Fourth Edition. (2008)

Hans, ram, “doing thing right and doing the right thing”, International journal of project management, volume 20 issue 1 october 2002. Pages 569-574

Hunger d.,Wheelen T.L, Essentials of Strategic management 4th Edition Prentice Hall of India private Limited, New Delhi, (2007)