شفاهی یا کتبی؟ بررسی نظریات مربوط به سرچشمۀ شاهنامه

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 188، اردیبهشت 1394، صفحه 15-48   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i1.45356

نویسنده

محمود حسن آبادی^*

دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

بحث در باب منابع شاهنامۀ فردوسی همواره از دل مشغولی های عمدۀ شاهنامه شناسان بوده است. در این مورد سه نظریه قابل تشخیص است: الف) منبع یا منابع شاهنامه کتبی است و شاهنامۀ ابومنصوری تنها یا اصلی ترین منبع شاهنامه است. شباهت های فراوان شاهنامه با متون هم عرض مؤید این نظر است. ب) شاهنامه متکی بر روایات شفاهی است. این روایات ریشه در سنّت گوسانی و داستان گویی شفاهی دارد. حتی خود فردوسی از افراد این طبقه بوده یا می تواند محسوب شود. نشانه های شفاهی بودن در شاهنامه آشکار است. یکی از آخرین نوشته ها در این نظریه، کتاب زمینۀ شفاهی حماسه های فارسی: داستان-گویی و شاعری نوشتۀ یاماموتو است که تلاش دارد نشانه های شفاهیت در شاهنامه را به گونه ای علمی استخراج کند. ج) پیدایش شاهنامه محصول هر دو دسته از منابع کتبی و شفاهی است؛ شباهت ها و تفاوت های شاهنامه با متون عم عرض و نیز نشانه های موجود در شاهنامه که به منبع شفاهی یا کتبی اشاره می کنند، با این نظریه قابل توضیح هستند. در این جستار، پس از طبقه بندی بالا، ضمن اشاره به بزرگان هر طبقه، دیدگاه های آن ها در دفاع از نظریۀ خود و ردّ نظریۀ گروه دیگر، به گونه ای انتقادی و مختصر مطرح شده است. سپس از آنجا که یاماموتو آخرین اثر مستقل دانشگاهی را در این زمینه نوشته است، کتاب او به صورت مفصل معرفی شده و با تکیه بر نظریۀ سوم، تلاش شده برخی از نقاط مثبت و ارزشمند و نیز پاره ای از نارسایی ها و نادرستی های این کتاب بررسی و داوری گردد. نتایج تحقیق نشانگر آن است که از این سه نظریه، نظریۀ سوم برخوردی معتدل و مستدل نسبت به بحث منابع شاهنامه دارد.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ سنّت شفاهی؛ سنّت کتبی؛ منابع شاهنامه

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1383). «تأملاتی دربارۀ منابع و شیوۀ کار فردوسی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 47. (مسلسل 192). صص 147-85.

اکبرزاده، داریوش. (1379). شاهنامه و زبان پهلوی. تهران: پازینه.

بهار، مهرداد. (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

بهار، مهرداد. (1381). از اسطوره تا تاریخ. چاپ سوم. تهران: چشمه.

تقی زاده، حسن. (1921). «مشاهیر شعرای ایران: فردوسی». کاوه. سال 2 (دورۀ جدید). ش 12. صص 33-17.

تقی زاده، حسن.. (1362). «شاهنامه و فردوسی». هزارۀ فردوسی. تهران: دنیای کتاب.

حسن آبادی، محمود. (1386). «سمک عیار: افسانه یا حماسه». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. پاییز. سال 40. ش 3 (پی در پی 158). صص 56- 37.

حسن آبادی، محمود.. (1387). «حماسه و هیاهو». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه باهنر کرمان. بهار. ش 23 (پیاپی 20). صص 59-19.

خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنج های کهن. تهران: مرکز.

خالقی مطلق، جلال. (1372). «حماسه سرای باستان». گل رنج های کهن. تهران: مرکز. صص 153-119.

خالقی مطلق، جلال. (1377). «در پیرامون منابع فردوسی» . ایران شناسی. سال دهم. پاییز. ش 3. صص 539-512.

خالقی مطلق، جلال. (1381). سخن های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.

خالقی مطلق، جلال. (ژانویه 2009). از شاهنامه تا خداینامه؛ جستاری دربارۀ مآخذ مستقیم و غیر مستقیم شاهنامه. در وبگاه نوف http://www. noufe. com ) [دسترسی در 16 March 2010].

خطیبی، ابوالفضل. (1381). «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامۀ فردوسی)». نامۀ فرهنگستان. اردیبهشت. ش 19. صص 73-50.

دوستخواه، جلیل. (1380). «جستار یا نوآوری یا پندار و پیشداوری؟». حماسۀ ایران؛ یادمانی از فراسوی هزاره ها. تهران: آگاه. صص 441-431.

دوستخواه، جلیل. (1380). «شاهنامه و سنّت حماسی گفتاری: درآمدی بر پژوهشی سنجشی». حماسۀ ایران؛ یادمانی از فراسوی هزاره ها. تهران: آگاه. صص 150-140.

دیویدسن، الگا. (1378). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمۀ فرهاد عطایی. تهران: تاریخ ایران.

دیویس، دیک. (1377). «مسألۀ منابع فردوسی». ترجمۀ سعید هنرمند. ایران شناسی. سال دهم. بهار 1377. ش 1. صص 110- 92.

رضازادۀ ملک، رحیم. (1383). «دیباچۀ شاهنامۀ ابومنصوری». نامۀ انجمن. ش 13. بهار. صص 166-121.

رویانی، وحید. (1386). روزنه ای به شاهنامه (گفتگو با شاهنامه پژوهان). تهران: آهنگ قلم.

زریری، مرشد عباس. (1369). داستان رستم و سهراب: روایت نقّالان. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: توس.

زرین کوب، عبدالحسین. (1381). نامور نامه؛ دربارۀ فردوسی و شاهنامه. تهران: سخن.

سعدی شیرازی. (1363). بوستان سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ دوم. تهران: خوارزمی.

شاپور شهبازی، علیرضا. (1391). «دربارۀ خداینامک». ترجمۀ محمود حسن آبادی. پاژ. دورۀ جدید. سال اول. ش اول (پیاپی 9). بهار. صص 34-8.

صفا، ذبیح الله. (1333). حماسه سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

صفا، ذبیح الله. (1374). «نظری به مآخذ شاهنامه و دیگر حماسه های ملّی». نمیرم از این پس که من زنده ام. تهران: دانشگاه تهران. صص 55-47.

فردوسی، ابوالقاسم. (1384 (2005م.)). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. نیویورک: بنیاد میراث ایران. دفترششم.

قزوینی، محمد. (1363). «مقدمۀ قدیم شاهنامه». بیست مقالۀ قزوینی: مقالات ادبی و تاریخی (دورۀ کامل). تهران: دنیای کتاب. ج دوم. صص29-5 و اصل مقدمه 90-30.

متینی، جلال. (1377). «دربارۀ مسألۀ منابع فردوسی». ایران شناسی. سال دهم. ش 2. صص 430-401.

محجوب، محمدجعفر. (1383). ادبیات عامیانۀ ایران. تهران: چشمه.

مختاری، محمد. (1368). حماسه در رمز و راز ملّی. تهران: قطره.

مشکور، محمّدجواد. (1352). «خداینامه». بررسی های تاریخی. ش 49. بهمن و اسفند. صص 28-11.

مول، ژول. (1363). دیباچۀ شاهنامه . ترجمۀ جهانگیر افکاری. تهران: کتاب های جیبی.

مینوی، مجتبی. (1346). فردوسی و شعر او. تهران: انجمن آثار ملّی.

نولدکه، تئودور. (1327). حماسۀ ملّی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. تهران: دانشگاه تهران.

هفت لشکر (طومار جامع نقّالان). (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

Aquil, Raziuddin. )2004(; Review of Yamamoto, Kumiko, The Oral Background of Persian Epics: Storytelling and Poetry. H-Mideast-Medieval (November, 2004) http://www. h-net. org/reviews/showpdf. php?id=10003, [Accessed 28 January 2010].

de Blois, François. (1992), Persian literature, Vol. V, part I, London, pp. 192-259.

Aquil, Raziuddin. (1998). “Epics, narrative poems of legendary and heroic content”, Encyclopedia Iranica, Available at: http://www. iranica. com/articles/epics,. [Accessed20 April 2010].

Boyce, M. (1957). “The partian Gōsān and Iranian Minstrel Tradition”, Journal of the Royal Asiatic Society (JRAS), pp. 10-45.

این مقاله به فارسی نیز ترجمه و چاپ شده است:بویس، مری (1369). «گوسان پارتی و سنّت نوازندگی در ایران». ترجمۀ مسعود رجب نیا. بررسی و تحقیق(مجموعۀ مقالات). تهران: توس. ص 64 به جلو.

Boyce, M (2002). “Gōsān”, Encyclopedia Iranica, Available at: http://www. iranica. com/articles/gōsān, [Accessed 20 April 2010].

Davidson, Olga M. (1994). Poet and Hero in the Persian Book of Kings, Ithaca-London: Cornell University Press.

Davidson, Olga M (1998). The text of Ferdowsi's 'Shahnama' and the burden of the past, Journal of the American Oriental Society, 118 (1998) 63-68.

Davidson, Olga M (2000). Comparative Literature and Classical Persian Literature: Seven Essays, Costa Mesa, California, Mazda.

Davis, Dick. (1992). Epic & Sedition: The Case of Ferdowsi’s Shahnameh, Fayetteville.

Davidson, Olga M (1996). “The problem of Ferdowsi’s sources”. Journal of the American Oriental Society, 116:48-57. Jan-March, available at: http://findarticles. com/p/ articles/ mi_go2081/is_n1_v116/ai_n28675158/. (Accessed 28 Feb. 2010).

Davidson, Olga M (1999). “Rustam-i Dastan”, Iranian Studies, vol. 32, No. 2, spring 1999, pp. 232-241.

Elton Gay, David. (2006); ”The Oral Background of Persian Epics: Storytelling and Poetry” (review), Journal of American Folklore 119. 472 (2006) 243-245.

Foley, John Miles. (1985). Oral-Formulaic Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography, New York and London: Garland.

Foley, John Miles (1988) The theory of oral composition: history and methodology, Bloomington: Indiana University Press.

Foley, John Miles (1990). Oral Formulaic Theory: A Folklore Casebook, New York and London: Garland.

Gaillard, Marina. (1987). Le Livre de Samak-e ‘Ayyar: Structure et ideologie du roman persan medieval, Paris.

Hanaway, William L. (2008) “The oral background of Persian Epics: Storytelling and Poetry”, Middle Eastern Literature, 11: 1, 105-107

Lord A. B (1960). The singer of Tales, Cambridge, Mass. , HarvardUniversity press.

Lord A. B. (1991). Epic Singers and Oral Tradition, Ithaca and London, CornellUniversity Press.

Minorsky, V. F. (1956). “The Older Preface to the Shāh-nāma,”, Studi orientalistici in onore de Giorgio Levi Della Vida, 2 vols. , Rome, II, pp. 159-79; repr. 1964, Iranica: Twenty Articles, Tehrān, pp. 260-73.

Omidsalar, M. (2002). “Orality, mouvance and editorial theory in Shāhnāma studies”, Jerusalem studies in Arabic and Islam, 2002/27, pp. 245-282.

Parry A. (1971). The Making of Homeric Verse: The collected Papers of Milman Parry, Oxford, Oxford University Press.

Propp, Vladimir. (1968). Morphology of the Folktale. Translated by Laurence Scott, Austin, Texas: University of Texas Press.

Venetis, Evangelos. (2006), “The Oral Background of Persian Epics: Storytelling and Poetry”. The Journal of the American Oriental Society. Vol. 126, (July 2006). Available at:

http://findarticles. com/p/articles/mi_go2081/is_3_126/ai_n29428997/, [Accessed 10 March 2010].

Yamamoto, Kumiko. (2003), The Oral Background of Persian Epics: Storytelling and Poetry, (Brill Studies in Middle Eastern Literatures 26. Leiden: Brill, Xxiv+191 P. Appendices, bibliography, index).