رمزگشایی الگوی اسطوره ای نجات خورشید در هفت خان

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 188، اردیبهشت 1394، صفحه 49-66   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i1.44487

نویسندگان

لیلا حق پرست^{* 1}؛ مریم صالحی نیا²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²فردوسی مشهد

چکیده

این پژوهش پس از مرور ساختار واحد هفت خان پهلوانان خاندان سام (رستم، سام، فرامرز و شهریار) که در منظومه های پهلوانی منعکس شده، کوشیده است قانون ساختاری این هفت خان ها را کشف کند و نشان دهد که تمامی آن ها از ژرف ساختی یکسان برخوردارند که بیان مسیر منحنی واری است که پهلوان از سطحی فرودین در مشرق آغاز می کند و سرانجام گمشدۀ خود را در چاه یا مکان تاریکی که در جایگاهی بلند در سویۀ مغرب است می یابد. برای اثبات شمول گسترده و جهانی این الگو، به شواهد دیگر آن در فرهنگ آذربایجان و داستان های عامیانۀ اروپایی و اسطورۀ مانوی آفرینش نیز اشاره شده است تا نمایان شود که تمام این روایت ها، گویای تلاش قهرمان برای نجات پادشاه/دختری است که نمادی از خورشید است و دیو تاریکی او را از سرزمین روشنایی در مشرق (جایگاه برآمدن خورشید) به اقامتگاه خویش در مغرب (جایگاه افول خورشید) برده و آنجا اسیر کرده است. بنابراین الگوی هفت خان روایت رمزگونۀ نجات خورشید از چنگال دیو تاریکی است که در غرب مسکن دارد.

کلیدواژه‌ها

هفت خان؛ خاندان سام؛ خورشید؛ تحلیل ساختاری اسطوره

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1388). «هفت‌خان پهلوان». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورۀ جدید. ش 26. صص 27-1.

تقی زاده، سید حسن. (1383). مانی و دین او. به کوشش عزیزالله علیزاده. تهران: فردوس.

چاره دار، زهرا. (1374). گیل گمش؛ حماسۀ بشری. با مقدمۀ دکتر جابر عناصری. تهران: جهاد دانشگاهی.

حق پرست، لیلا. (1394). «بررسی ساختار اسطوره ای هفت خان های پهلوانان خاندان سام». زیر این نخل بلند (جستارهایی در مخاطب شناسی شاهنامه). زیر نظر دکتر محمدجعفر یاحقی. تهران: سخن.

درویشیان، علی اشرف. (1391). «اصلی و کرم». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. ج 1. تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.

دوستخواه، جلیل. (1380). گزارش هفتخان رستم بر بنیاد داستانی از شاهنامۀ فردوسی. تهران: ققنوس.

رضایی باغ بیدی، حسن. (1378). «سرودی مانوی به زبان پارتی». نامۀ فرهنگستان. ش 14. صص 61-50.

زینالوف، فرهاد. (1388). دده قورقود. گردآوری صمد علیزاده. ترجمۀ محمد عبادی قاراخانلی. تبریز: اختر.

سام‌نامه. (1386). تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

ستاری، جلال. (1380). پژوهشی در اسطورۀ گیل گمش و افسانۀ اسکندر. تهران: مرکز. چاپ اول.

ستاری، جلال. (1377). پژوهشی در قصۀ یونس و ماهی. تهران: مرکز. چاپ اول.

سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه‌های شکارشده (مجموعه مقالات). تهران: قطره.

سرلو، خوان ادواردو. (1389). فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان. چاپ اول.

سلطانی گردفرامرزی، علی. (1372). سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.

صفوی، حسن. (1356). پهلوان نامۀ گیل گمش. تهران: امیرکبیر.

فرآذین، جوانشیر. (1381). پژوهشی در اسطورۀ دده قورقود: شاهکاری کهن. تهران: جامعه پژوه.

فرامرزنامه. (1382). تصحیح مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش دکتر جلال خالقی مطلق. جلد دوم و پنجم. تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.

گریمال، پیر. (1367). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ج1. ترجمۀ دکتر احمد بهمنش. تهران: امیرکبیر.

لوی‌استروس، کلود. (1373). «بررسی ساختاری اسطوره». ترجمۀ بهار مختاریان و فضل الله پاکزاد. ارغنون. ش 4. صص 160-135.

لوی‌استروس، کلود. (1385). اسطوره و معنا. ترجمۀ شهرام خسروی. تهران: مرکز.

مختاری، عثمان. (1377). شهریارنامه. به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

میرفخرایی، مهشید. (1383). فرشتۀ روشنی: مانی و آموزه های او. تهران: ققنوس.

واحددوست، مهوش؛ دلائی میلان، علی. (1390). «بررسی ساختاری خان و هفت‌خان در شاهنامه و اسطوره‌ها و حماسه‌های دیگر». فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی. س 19. ش 71. صص 160-137.

هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

Tatar, Maria. (1987). The Hard Facts of the Grimms’ Fairy Tales. PrinstonUniversity Press.