بررسی احکام مغایر نظم عمومی در فقه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 124، خرداد 1400، صفحه 71-47   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i1.54777

نویسندگان

حسن رضازاده مقدم¹؛ عباسعلی سلطانی^{* 2}؛ محمدتقی فخلعی³

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی فریمان

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اجرای احکام شرعی و تصدی امور مهم و عمومی جزء وظایف حاکم شرع یا مجتهد جامع‌الشرایط است و اقدام خودسرانه و بدون اذن حاکم شرع آحاد جامعه در این امور پسندیده نیست. احکامی چون حدود در فقه وجود دارد که در بدو امر به نظر می‌رسد اجرای آن‌ها برای مردم عادی جایز شمرده شده، درحالی‌که در حیطه عمل عموم قرار گرفتن آن‌ها به هرج‌ومرج در جامعه انجامیده و ظاهراً مغایر نظم عمومی است. این نوشتار با بررسی مصداقی شماری از این احکام در پی پاسخ‌گویی به این سؤال است که آیا سپردن آن‌ها به دست عموم با نظم عمومی مغایرت دارد یا خیر. نتیجه به دست آمده اینکه این قبیل احکام در ظرف  عدم استقرار حکومت اسلامی و سیطره فقه فردی و  ترجیح مصالح شخصی بر مصالح عمومی، صادر شده است. اما در شرایط استقرار حکومت صالح اسلامی و سیطره فقه اجتماعی و سیاسی، در برابر احکام حکومتی محکوم است. برخی از احکام مغایر نظم عمومی نیز از باب اضطرار صادر شده و مقید به شرایط اضطرار است. اثبات این نکته که هرجا فقهای عظام، جز برخی معاصران، از «نظام» یاد کرده‌اند مقصودشان نظم عمومی است نیز از دستاوردهای این پژوهش است که به‌صورت کتابخانه‌ای و به روش توصیفی تحلیلی‌ تدوین شده است.

کلیدواژه‌ها

نظم عمومی؛ مغایرت با نظم عمومی؛ احکام مغایر نظم عمومی؛ فقه حکومتی؛ اذن حاکم

مراجع

قرآن کریم

آل کاشف الغطاء، علی، النور الساطع فی الفقه النافع، النجف الأشرف:مطبعة الآداب، 1384ق

آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، تهران: مکتبة النجاح، 1359.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المقتصر فی شرح المختصر، مهدی رجائی، چاپ اول، قم: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى، 1410ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، قم: ادب الحوزه، 1405ق.

احمدی واستانی، عبدالغنی، نظم عمومی در حقوق خصوصی (رسالۀ دکتری)، چاپ اول، تهران: بی‌نا، 1341.

اراکی، محمدعلی، توضیح المسائل، بی‌جا: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم، 1371.

امیدی‌فر، عبدالله؛ باقی‌زاده، محمدجواد، «دلیل عقلی منع اختلال نظام»، نشریۀ پژوهش‌های اخلاقی، شمارۀ4، 1391، صص57 تا82.

امین‌فرد، محمد؛ مشکانی، زینب، «تأثیر حکومت سیاسی بر حکم فقهی استفاده از انفال در دوران غیبت از دیدگاه شیعه»، مجلۀ حکومت اسلامی، شمارۀ 69، 1392، صص31 تا 56.

ایزانلو، محسن؛ میرشکاری، عباس،«تقاص»،  مطالعاتفقهوحقوقاسلامی، شمارۀ3، زمستان89، صص29تا 47.

بحرالعلوم، محمد، بلغة الفقیه، آل بحرالعلوم، محمدتقی، چاپ چهارم، طهران: مکتبة الصادق، 1403ق.

بروجردی، مرتضی، شرح العروة الوثقى (الصلاة-موسوعة الإمام الخوئی)، چاپ دوم، قم: إحیاء آثار الامام الخویی، 1426ق.

بروجردی، مرتضی ، شرح العروة الوثقى (الزکاة- موسوعة الإمام الخوئی)، چاپ دوم، قم: إحیاء آثار الأمام الخویی، 1426ق.

بندر ریگی، محمد، منجد الطلاب، چاپ نهم، تهران: اسلامی، 1372.

بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، چاپ پانزدهم، قم: اسلامى، 1386.

بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الفقهیة، چاپ اول، بی‌جا: العلامة الوحید البهبهانی، 1419ق.

بهبهانی، محمدباقر ، حاشیة مجمع الفائدة والبرهان، چاپ اول، ‌بی‌جا: العلامة الوحید البهبهانی، 1417ق.

تبریزی، جواد، تنقیح مبانی الأحکام (الحدود والتعزیرات)، چاپ سوم، قم: دار الصدیقة الشهیده، 1387.

تبریزی، جواد ، اسس الحدود و التعزیرات، چاپ اول، قم: مهر، 1427ق.

تبریزی، جواد ، اسس القضاء والشهادة، چاپ اول، بی‌جا: بی‌نا، 1415ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، روش جدید در مقدمۀ عمومی علوم حقوق، تهران: کتابخانۀ گنج دانش، 1386.

جواهری، محمد، القضاء و الشهادات (تقریر بحث السید الخویی)، چاپ اول، قم: الإمام الخوئی، 1428ق.

حاج‌زاده، هادی، «آشنایی با مفهوم حقوق عمومی»، پژوهشکدۀ شورای نگهبان، شمارۀ مسلسل 13930062، 1393.

حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ بابایی، حسین، «قتل در فراش»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، شمارۀ 4، 1378، ص94.

حدادی، مهدی، «مقایسۀ مفهوم و کارکرد نظم عمومی در نظام حقوق بین‌الملل با نظام‌های حقوق ملی»، نشریۀ حقوق خصوصی، شمارۀ16، سال هفتم، بهار و تابستان1389، صص 157 تا 184.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح الکرامة، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1419ق.

خرسان، محمدعلی، محاضرات السید الخویی فی المواریث، چاپ اول، السبطین(ع) العالمیة، 1382.

خمینی، روح‌الله، الاجتهاد و التقلید، چاپ اول، تهران: تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، 1376.

خمینی، روح‌الله ، کتاب البیع، چاپ اول، تهران: تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی، 1412ق.

خمینی، روح‌الله ، توضیح المسائل، چاپ نهم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.

 خمینی، روح‌الله ، تحریر الوسیله، چاپ دوم، نجف: الآداب، 1390ق.

خمینی، مصطفى، الطهارة الکبیر، چاپ اول، تهران: تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، 1418ق.

خمینی، مصطفى ، مستند تحریر الوسیلة، چاپ اول، تهران: تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، 1376.

خمینی، مصطفى ، ثلاث رسائل، ولایت فقیه، تهران: تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، 1376.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، چاپ اول، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم ، کتاب الخمس، قم: العلمیه، 1364.

خویی، ابوالقاسم ، صراط النجاة، به تعلیق: میرزا التبریزی، چاپ اول، بی‌جا: برگزیده، 1416ق.

خویی، ابوالقاسم ، منهاج الصالحین، چاپ بیست‌وهشتم، قم: مهر، 1410ق.

خویی، ابوالقاسم ، تکملة منهاج الصالحین، چاپ بیست‌وهشتم، قم: مهر، 1410ق.

خویی، ابوالقاسم ، مبانی تکملة المنهاج الصالحین، چاپ دوم، قم: العلمیة، 1396ق.

خویی، محمدتقی، شرح العروة الوثقى (موسوعة الإمام الخویی)، قم: إحیاء آثار الإمام الخویی، 1426ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، علی‌اکبر الغفاری، چاپ دوم، قم: مکتبة الصدوق، 1405ق

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، بی‌جا: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا، بی‌تا.

روحانی، محمدصادق، توضیح المسائل، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

روحانی، محمد، المسائل المنتخبة، بیروت: مکتبة الإیمان، 1417ق.

سبزواری، عبدالأعلى، مهذب الأحکام فی بیان الحلال والحرام، چاپ چهارم، بی‌جا: مکتب آیة الله العظمى السید السبزواری، 1413ق.

سید رضی، محمدبن‌حسین، نهج‌البلاغه، چاپ دوم، بی‌جا: امام علی(ع)، 1369.

سیستانی، علی، المسائل المنتخبة، چاپ سوم، قم: مکتب آیة الله العظمى السید السیستانی، 1414ق.

سیستانی، علی ، توضیح المسائل، چاپ چهارم، قم: مهر، 1415ق.

شهبازی‌نیا، مرتضی؛ تفرشی، محمدعیسی؛ علمی، حسین، «مفهوم نظم عمومی در حقوق بین‌الملل خصوصی و جایگاه آن در داوری تجاری بین‌المللی»، فصلنامۀ حقوق مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ43، بهار 1392، صص93 تا 111.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ اول، قم: مکتبة الداوری، 1410ق.

صابری همدانی، احمد، الهدایة الی من له الولایة، تقریر درس سید محمدرضا گلپایگانی، قم: دارالقرآن الکریم، 1383.

صاحب‌‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام، علی آخوندی، چاپ نهم، طهران: دارالکتب الإسلامیة، 1368.

صادقی، محسن، «مفهوم و اعمال نظم عمومی در مراجع قضایی و شبه قضایی و جلوه‌های نوین آن»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، شمارۀ68، تابستان84.

صدر، رضا، الإجتهاد والتقلید، چاپ اول، قم: النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1420ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل، چاپ اول، قم: النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1419ق.

طباطبائی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقى، چاپ اول، قم: النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1423ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، چاپ دوم، تهران: مرتضوی، 1362.

طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء آثار الجعفریة، 1387.

طوسی، محمدبن‌حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بی‌جا: مکتب الإعلام الإسلامی، 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی، بی‌تا.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تلخیص المرام فی معرفة الأحکام، ابراهیم البهادری، چاپ اول، قم ، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، تحریر الأحکام، چاپ اول، قم: الامام الصادق، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، تذکرة الفقهاء، چاپ اول، قم: آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.

علوی، عادل، القصاص على ضوء القرآن والسنة (تقریر بحث السید المرعشی)، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، 1415ق.

علی‌دوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، چاپ اول، بی‌جا: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1388.

عمید، حسن، فرهنگ فارسی، چاپ اول، تهران: راه رشد، 1389.

غروی، علی، شرح العروة الوثقى - التقلید (موسوعة الإمام الخویی)، چاپ دوم، قم: إحیاء آثار الامام الخویی، 1426ق.

غروی، علی ، شرح العروة الوثقى - الطهارة (موسوعة الإمام الخویی)، چاپ دوم، قم: إحیاء آثار الأمام الخویی، 1426ق.

فاضل لنکرانی، محمد، نهایة التقریر فی مباحث الصلاة، چاپ دوم، قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار، 1420ق.

فخرالمحققین، محمدبن حسن، إیضاح الفوائد، چاپ اول، قم: المطبعة العلمیة، 1387.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، العین، مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، چاپ دوم، بی‌جا: دار الهجرة، 1409ق.

قدیری، محمدحسن، کتاب البیع، تقریر بحث السید الخمینی، چاپ اول، بی‌جا: تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، 1376.

قزوینی زنجانی، ملاعلی، صیغ العقود والإیقاعات، چاپ اول، قم: شکوری، 1372..

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (قواعد عمومی قراردادها)، چاپ سوم، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

گلپایگانی، محمدرضا، کتاب القضاء، قم: مطبعة الخیام، 1410ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الاسلام، چاپ دوم، تهران: استقلال، 1409ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد، چاپ اول، قم: آل البیت، 1408ق.

مدنی کاشانی، رضا، کتاب القصاص للفقهاء و الخواص، چاپ دوم، بی‌جا: الاسلامی، 1410ق.

مدنیان، غلام‌رضا؛ رحمت‌اللهی، حسین؛ خالقی دامغانی، احمد، «امکان یا امتناع تبیین مفهوم نظم عمومی در حقوق»، نشریۀ پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دانشگاه تربیت مدرس، دورۀ15، پاییز1390، صص133 تا 152.

مروارید، علی‌اصغر، الینابیع الفقهیة، چاپ اول، لبنان: دار التراث، 1410ق.

مغنیه، محمد جواد، الفقه علی مذاهب الخمسة ،قم، مؤسسة الصادق، الطبعة السابعة، 1412 ه 1982 م.

مفید، محمدبن‌محمد، المقنعة، چاپ دوم، قم: الإسلامی، 1410ق.

مکارم شیرازی، ناصر، بحوث الفقهیة المهمة، چاپ اول، قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1402ق.

ملک افضلی، محسن، «مفهوم نظام و کاربرد آن در فقه و اصول»، مجلۀ مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شمارۀ1/88، بهار1391، صص125 تا 150.

منتظری، حسینعلی، توضیح المسائل، چاپ شانزدهم، بی‌جا: تفکر، 1377.

منتظری، حسینعلی ، دراسات فی ولایة الفقیه، چاپ اول، قم:المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1408ق.

منتظری، حسینعلی ، نظام الحکم فی الإسلام، قم، بی نا، الأولی، 1411 ش.

موسوی اصفهانی، حسن، وسیله النجاة، چاپ اول، تهران: تنظیم ونشر آثار الامام الخمینی، 1422.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، جامع الشتات، چاپ اول، بی‌جا: کیهان، 1371.

میلانی، محمدهادی، محاضرات فی فقه الإمامیة (الخمس)، فاضل الحسینی المیلانی، بی‌جا: بی‌نا، 1400ق.

نجفی مرعشی، شهاب‌الدین، القول الرشید فی الاجتهاد والتقلید، چاپ اول، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، 1380.

وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ورعی، سیدجواد، «قاعدۀ اختلال نظام، مفاد و قلمرو آن در فقه»، فصلنامۀ حکومت اسلامی، شمارۀ اول، بهار1393، صص5 تا 32.

نرم‌افزارها:

مکتبة اهل‌البیت، الشامله، صحیفۀ نور.