بررسی انتقادی ساقی نامه در فهرست های نسخ خطی و منابع تذکره ای و کتاب شناسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 189، شهریور 1394، صفحه 53-80   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i2.26444

نویسنده

هادی بیدکی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف از نوشتن این مقاله بررسی ساقی نامه های سروده شده تا پایان سدۀ 12 است. در این راستا پس از طرح مسأله، سابقۀ تحقیق، تعریف ژانر ساقی نامه و ملاحظات تاریخ ادبیاتی دربارۀ آن در درآمد، به بررسی انتقادی فهرست های نسخ خطی و منابع تذکره ای و کتاب-شناسی پرداخته شده است. در بخش بررسی انتقادی فهرست های نسخ، روشن خواهد شد که برخی فهرست نویسان اشعاری را اشتباهاً به عنوان ساقی نامه به برخی از شاعران نسبت داده و یا ساقی نامه های واحدی را به چند شاعر منسوب کرده اند. سپس به ساقی-نامه های نویافته ای پرداخته شده که در دو تذکرۀ میخانه و پیمانه به آن ها اشاره نشده است. در بخش بررسی انتقادی منابع تذکره ای و کتاب شناسی، به بررسی کامل تری از ساقی نامه-هایی پرداخته شده که گلچین معانی آن ها را در مقدمۀ پیمانه مختصراً معرفی کرده؛ همچنین در این بخش منابع تذکره ای و کتاب شناسی که به ساقی نامه پرداخته اند، بررسی شده است. بنابراین این مقاله دو هدف اصلی دارد: 1- تکمیل و اصلاح اطلاعات مربوط به برخی از ساقی نامه ها 2- معرفی و بررسی برخی از ساقی نامه های نویافته و نامذکور در دو تذکرۀ میخانه و پیمانه.

کلیدواژه‌ها

ساقی نامه؛ میخانه؛ پیمانه؛ نسخ خطی؛ منابع تذکره ای و کتاب شناسی

مراجع

آبی. (سدۀ 11). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [27/ 13875]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت سدۀ 11.

آزاد بلگرامی، میر غلام‌علی بن نوح. (1910). مآثر ‌الاکرام موسوم به سرو آزاد. ج 1. حیدرآباد دکن: مطبعۀ مفیدۀ عام.

آزادمظهری، محمد. (1388). «تأثیر اندیشه‌های خیامی بر ساقی‌نامه‌های فارسی». پایان‌نامۀ دکتری. دانشگاه پیام نور مرکز تهران.

آقابزرگ تهرانی، محمدحسن. (1355). الذریعه الی تصانیف الشیعه. جلد 12. بی‌جا: اسلامیه.

آیتی، محمدحسین. (1327). بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قائنات و قهستان. تهران: بی‌نا.

اختیاری، زهرا. (1390). «سایۀ روشن آثار و نوشته‌های قاسمی گنابادی». ادب و زبان. دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش 30 (پیاپی 27). صص 77- 47.

اصلح، محمد. (1967). تذکرۀ شعرای کشمیر. به تصحیح حسام‌الدین راشدی. ج1. کراچی: اقبال آکادمی.

افشار و دیگران، ایرج. (1371-1354). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی ملک. ج 2: 1354، ج 5: 1363، ج 6: 1366، ج 8: 1369، ج 9: 1371. تهران: بی‌نا.

امیدی تهرانی، خواجه ارجاسب. (م. 929). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [65/ 2329]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. بی‌تا.

امیر علیشیر نوایی (علیشیر بن کیچکنه). (1342). دیوان امیر نظام‌الدین علیشیر نوایی (فانی). به تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ. تهران: ابن سینا.

انوار، سیدعبدالله. (1354). فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی. ج 6. تهران: ادارۀ کل کتابخانه‌ها.

انوری ابیوردی، اوحدالدین. (م. 585). کلیات انوری. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [2382]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت سدۀ 10.

اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمد. (1389). عرفات ‌العاشقین و عرصات ‌العارفین. به تصحیح ذبیح‌الله صاحب‌کاری و آمنه فخر احمد. ج 2. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

اهلی شیرازی، محمد بن یوسف. (1344). کلیات اشعار مولانا اهلی شیرازی. تصحیح حامد ربانی. تهران: کتابخانۀ سنایی.

بدیع اصفهانی، محمدبدیع. (سدۀ 11). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [36/ 13443]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت سدۀ 11.

بغدادی، اسماعیل پاشا. (1947). ایضاح ‌المکنون فی الذیل علی کشف ‌الظنون. ج 2. استانبول: وکالة المعارف الجلیه.

بیانی، مهدی. (1352). فهرست ناتمام تعدادی از کتب کتابخانۀ سلطنتی. تهران: بی‌نا.

پرتوی شیرازی. (م. 928). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [11/8450]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت 1080.

جوکار، منوچهر. (1385). «ملاحظاتی در ساختار ساقی‌نامه با تأکید بر دو نمونۀ گذشته و معاصر». پژوهش‌های ادبی. ش 13-12. صص 122-99.

حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله. (1943). کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. تصحیح محمدشرف‌الدین یالتقایا و دیگران. ج 2. استانبول: وکالۀ ‌المعارف الجلیه.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1387). دیوان غزلیات مولانا شمس‌الدین محمد خواجه حافظ شیرازی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ 45. تهران: صفی‌علی‌شاه.

حائری، عبدالحسین. (1376- 1348). فهرست کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ج 3: 1353، ج 17: 1348، ج 21: 2537، ج 22: 1374، ج 23: 1376. تهران: بی‌نا

حجتی، سید محمدباقر؛ دانش‌پژوه، محمدتقی. (1345). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی. تهران: دانشگاه تهران.

حزین لاهیجی، محمدعلی بن ابی‌طالب. (1374). دیوان حزین لاهیجی. تصحیح ذبیح‌الله صاحب‌کار. تهران: میراث مکتوب.

حسین، محمد بشیر. (1969). فهرست مخطوطات شیرانی. ج 1. لاهور: دانشگاه پنجاب، ادارۀ تحقیقات پاکستان.

حسینی اشکوری، سیدجعفر. (1388). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ج 28. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

حسینی کازرونی، سیداحمد. (1386).«تبیین حقایق عرفانی و معرفت‌شناسی در ساقی‌نامه‌های ادب فارسی». مطالعات ادبیات تطبیقی. ش 2. صص 51-31.

خاقانی شروانی، بدیل بن علی. (1379). دیوان خاقانی شروانی. به کوشش جهانگیر منصور و مقدمۀ بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.

داعی شیرازی، نظام‌الدین محمود. (1339). کلیات شاه داعی شیرازی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. 2 ج. تهران: کانون معرفت.

دانش‌پژوه، محمدتقی. (1363- 1348). فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ج 1: 1348، ج 3: 1363. تهران: دانشگاه تهران.

دانش‌پژوه، محمدتقی. (1364- 1339). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ج 8: 1339، ج 12- 9 و 14: 1340، ج 15: 1345، ج 16: 1357، ج 17: 1364. تهران: دانشگاه تهران.

دانش‌پژوه، محمدتقی؛ علمی انواری، بهاءالدین. (بی تا- 1354). فهرست کتب خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (شمارۀ 2 سنای سابق). ج 1: بی تا، ج 2: 1354. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.

درایتی، مصطفی. (1389). فهرست‌وارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا). ج 5، 6، 9. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

راست‌کار، فخری. (1347). فهرست کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ج 8. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.

رستگار فسایی، منصور. (1372). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید

رضایی، احترام. (1388). ساقی‌نامه در شعر فارسی. تهران: امیرکبیر.

روح‌الامین اصفهانی، میر محمدامین. (م. 1047). لیلی و مجنون. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [2632]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت 1303.

زرین‌چیان، غلامرضا. (1355). «ساقی‌نامه در ادب فارسی». دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد. س 12. ش 47. صص 586-571.

سرخوش لاهوری، محمدافضل. (1389). کلمات ‌الشعرا. تصحیح علیرضا قزوه. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سرهندی، ناصرعلی. (1379). نقاش و صورت. تصحیح مهدی داداشی ارانی. (منتشر شده در خلال گنجینۀ بهارستان). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سلمان ساوجی (سلمان بن محمد). (1337). کلیات سلمان ساوجی. تصحیح مهرداد اوستا و مقدمۀ رشید یاسمی. تهران: زوار.

سلمان ساوجی (سلمان بن محمد). (1389). کلیات سلمان ساوجی. تصحیح عباس‌علی وفایی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

سمیونوف، آلکساندر. (1375). مجموعۀ نسخه‌های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان. ترجمۀ عارف رمضان. 6 ج (در یک مجلد). تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

شانی تکلو، وجیه‌الدین نسف. (1390). دیوان شانی تکلو. تصحیح امیربانو کریمی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

شانی تکلو، وجیه‌الدین نسف. (م. 1023). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [4/ 13678]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. بی تا.

شرف‌زرد تبریزی. ( م. 1016). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [5/ 770 ط]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. بی تا.

شریف تبریزی. (1388). دیوان شریف تبریزی. تصحیح حسین‌قلی صیادی. (منتشر شده در خلال گنجینۀ بهارستان). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

شریف تبریزی. (م. 956). اشعار شریف تبریزی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [9/ 1384]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت 934.

شریف تبریزی. (م. 956). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [30/ 8982]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت سدۀ 11.

شیدا، شهرزاد. (1386- 1385).«ساقی‌نامه‌ها در ادب فارسی». رودکی. ش 13-12. صص 35-30.

شیرازی، ابن یوسف. (1313). فهرست کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار. ج 2. تهران: چاپخانۀ مجلس.

صادقی، محمدعلی. (1370). خُم‌خانه. تهران: فرهنگ‌سرا.

صبا، محمد مظفر حسین. (1297). تذکرۀ روز روشن. بهوپال: بی نا.

صدرایی خویی و دیگران، علی. (1388). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیت‌الله گلپایگانی (قم). ج 4. تهران و مشهد: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مؤسسۀ فرهنگی پژوهشی الجواد (ع).

صدرایی خویی، علی. (1377- 1376). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ج 26: 1376، ج 38- 36: 1377. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

صفا، ذبیح‌الله. (1389- 1388). تاریخ ادبیات در ایران. ج 2: 1388، ج 5-3: 1389. چ 13. تهران: فردوس.

طباطبایی بهبهانی، محمد. (1386). فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمد. (م. 999). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [3/ 2598]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت سدۀ 12.

عماد فقیه، علی بن محمود. (1374). طریقت‌نامه. تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ. تهران: اساطیر.

عماد فقیه، علی بن محمود. (م. 773). کلیات عماد. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [3/ 13512]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 8. تاریخ کتابت 783.

فاضل هاشمی، سید محمدرضا. (1380). فهرست کتب خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. ج 17. مشهد: آستان قدس رضوی.

فخرالزمانی، عبدالنبی بن خلف. (1340). تذکرۀ میخانه. تصحیح احمد گلچین معانی. تهران: محمدحسین اقبال و شرکا.

فرحی. (سدۀ 11). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [10/ 14199]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت سدۀ 11.

فضولی بغدادی، محمد بن سلیمان. (1962). دیوان فضولی. تصحیح حسیب مازی اوغلی. آنکارا: دانشگاه آنکارا.

قاسم سمنانی. (سدۀ 11). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [9/ 14149]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت سدۀ 11.

قانع تتوی، میر علی‌شیر. (1957). تذکرۀ مقالات‌الشعرا. تصحیح حسام‌الدین راشدی. کراچی: سندهی ادبی بورد.

قدسی مشهدی، حاجی محمدجان. (1375). دیوان حاجی محمدجان قدسی مشهدی. تصحیح محمد قهرمان. تهران: دانشگاه فردوسی.

قطران تبریزی، ابومنصور. (م. 465). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [56/ 8982]. نسخۀ خطی. تاریخ کتابت سدۀ 11.

کُرد، سارا. (1389). «تصحیح دیوان حیدر کلوچ هروی شاعر نیمۀ قرن دهم هجری». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.

گلچین معانی، احمد. (1350- 1348). تاریخ تذکره‌های فارسی. ج 1: 1348، ج 2: 1350. تهران: دانشگاه تهران.

گلچین معانی، احمد. (1359). تذکرۀ پیمانه. مشهد: دانشگاه فردوسی.

گلچین معانی، احمد . (1369). کاروان هند. 2 ج. مشهد: آستان قدس رضوی.

مبشر طرازی، نصرالله. (1966). فهرس المخطوطات الفارسیه الی تقتنیها دارالکتب حتی عام 1963م. ج 1. قاهره: مطبعۀ دارالکتب.

محجوب، محمدجعفر. (1339). «ساقی‌نامه- مغنی‌نامه». سخن. س 11، صص 79- 69.

مدرس رضوی، محمدتقی. (1334). احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی. تهران: دانشگاه تهران.

مرشد بروجردی. (م. 1030). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [76 ط]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت 1058.

مرعشی نجفی، سیدمحمود و دیگران. (1383). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ بزرگ حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی. ج 32. قم: بی نا.

معیری، محمدحسن. (1329). «ساقی‌نامه‌ها». فلسفه، کلام و عرفان. ش 16. صص 228- 221.

منزوی، احمد. (1351). فهرست نسخه‌های خطی فارسی. ج 4-3. تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ای.

منزوی، احمد. (1365). فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان. ج 1: 1362، ج 3، 7: 1365، ج 8: 1366. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

منزوی، احمد. (1384). فهرست نسخه‌های خطی مرکز دایرة ‌‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 2. تهران: مرکز دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی.

منزوی، علی‌نقی. (1339). «ساقی‌نامه‌های خطی». نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. دفتر اول. صص 50-18.

موسوی مراغی، میر عبدالفتاح. (1384). دیوان اشعار میر عبدالفتاح موسوی مراغی (اشراق). چ 2. تهران: اوحدی.

نصرآبادی، محمدطاهر. (1317). تذکرۀ نصرآبادی. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: ابن سینا.

نفیسی، سعید. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. 2 ج. تهران: فروغی.

والی. (سدۀ 11). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [2/ 144]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 11. تاریخ کتابت سدۀ 11.

واله داغستانی، علی‌قلی. (1384). ریاض‌الشعرا. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. ج 1. تهران: اساطیر.

وحشی بافقی، شمس‌الدین محمد. (م. 991). ساقی‌نامه. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. نمرۀ مسلسل [67/ 5996]. نسخۀ خطی تألیف سدۀ 10. تاریخ کتابت سدۀ 11.

هاتف اصفهانی، احمد. (1349). دیوان هاتف اصفهانی. تصحیح حسن وحید دستگردی و مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی. تهران: ارمغان فروغی.

هدایت، رضاقلی‌خان. (1339). مجمع‌الفصحا. تصحیح مظاهر مصفا. ج 4. تهران: امیرکبیر.

یاسمی، رشید. (بی‌تا). تتبع و انتقاد احوال و آثار سلمان ساوجی. تهران: محمد رمضانی.

یاسی‌پور، غلام‌رضا. (1387). سیری در ساقی‌نامه‌ها، مطرب‌نامه‌ها، مفتی‌نامه‌ها، قسم‌نامه‌ها، مناجات‌نامه-ها و خدای‌نامه‌ها. تهران: حسینیۀ ارشاد.

Blochet, E. (1912). Catalogue des Manuscripts Persans. Paris: Imprimerrie National. Part IV.

Ethe, Hermann. (1903). Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office. London: Oxford. Vol I.

Rieu, Charles. (1879-1883). Catalogue of Persian Manuscripts in the British Museum. London. Vol I & III.

Sachau, ED. (1889). Catalogue of Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library. London: Owford. Part I.

Sprenger, A. (1854). A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts in of the Libraries of the King of Oudh. Calcutta: Baptist Mission Press. Vol I.

بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی، وب‌سایت تخصصی. (آخرین بازنگری در تیرماه 1392).http:www.aghabozorg.ir>>

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، وب‌سایت تخصصی. (آخرین بازنگری در تیرماه 1392).http:www.ical.ir>>

سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، وب‌سایت تخصصی. (آخرین بازنگری در تیرماه 1392).http:nlai.ir>>