تسامح در اثبات حدود به مثابۀ مبنایی در حقوق کیفری اسلام

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 124، خرداد 1400، صفحه 139-117   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i1.80814

نویسندگان

فاطمه کراچیان ثانی¹؛ سید محمد صدری^{* 2}؛ احمد باقری³؛ محمد صادق جمشیدی راد²؛ حیدر امیرپور⁴

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه پیام نور تهران

²دانشیار دانشگاه پیام نور تهران

³استاد دانشگاه تهران

⁴استادیار دانشگاه پیام نور تهران

چکیده

هرچند در نگرش ظاهری به مجازات‌های اسلامی ممکن است این‌گونه به نظر برسد که فقه جزایی اسلام، رویکرد خشن و سرسختی با خطاکاران دارد، لیکن  با واکاوی آموزه‌های قرآنی، روایی و فقهی می‌توان اصل تسامح در نظام جزایی اسلام را استنتاج کرد که مبنا و قاعده‌ای در مراحل کشف، تحقیق، اثبات و صدور حکم است. این پژوهش بر آن است تا با اتکاء به روش تحلیلی‌توصیفی وجود اصل تسامح در فقه جزایی اسلام را اثبات  و کیفیت تأثیرگذاری آن را در فقه جزایی بررسی کند. سفارش به توبه، خودداری از اقرار، دفع حدود با شبهه، الزامی‌بودن تعدد اقرار و شهود در اثبات جرم، جلوه‌های روشن اصل تسامح در مجازات‌های اسلامی هستند که بیانگر رویکرد شریعت اسلام در صیانت از کرامت انسانی از یک‌‌سو و ترغیب به بزه‌پوشی، جرم‌زدایی و کیفرزدایی از دیگر سو است. این اصل به حدود اختصاص ندارد و می‌تواند مبنای حقوق کیفری اسلام قرار گیرد و سایر مجازات‌های شرعی را نیز شامل شود. اثبات و تحلیل اصل یادشده، رفع ابهام و پاسخ‌گویی به چالش‌های موجود در حقوق جزایی اسلام را نتیجه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

مجازات؛ تسامح؛ اصل تسامح؛ فقه جزایی اسلام

مراجع

قرآن مجید

آمدی، عبدالواحدبن‌محمد، تصنیف غرر الحکم و در الکلم، قم: دفتر تبلیغات، 1366.

ابن براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، مهذب، قم: اسلامی، 1406ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1410ق.

ابن‌انس، مالک، المدونه، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، الخصال، قم: جامعة المدرسین، 1362.

 ابن‌بابویه، محمدبن‌على ، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: اسلامى، 1413ق.

ابن‌جزی، محمدبن‌حمد، قوانین الفقهیة، بی‌جا: مطبعه النهضه نباس، بی‌تا.

ابن‌رشد، محمدبن‌احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قاهره: دار الحدیث، 1425ق.

ابن‌زهره، حمزةبن‌على، غنیه النزوع، قم: امام صادق(ع)، 1417ق.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌على، تحف العقول، چاپ دوم، قم: جامعۀ مدرسین، 1404ق.

ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد، المغنی، بی‌جا: مکتبة القاهرة، 1388.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

ابن‌ماجه، محمدبن‌یزید، سنن ابن ماجه، بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربی، بی‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن‌ابراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، چاپ دوم، بی‌جا: دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.

ابن‌همام، محمدبن‌عبدالواحد، فتح القدیر، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.

ابوداود، سلیمان‌بن‌اشعث، سنن ابی داوود، بیروت: المکتبه العصریه، بی‌تا.

اعرجی، عبدالمطلب‌بن‌محمد، کنزالفوائد، قم: اسلامی، 1416ق.

انصاری، زکریابن‌محمد، أسنى المطالب فی شرح روض الطالب، بی‌جا: دار الکتاب الإسلامی، بی‌تا.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی، 1419ق.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل، صحیح البخاری، بی‌جا: دار طوق النجاة، 1422ق.

بیهقی، احمدبن‌حسین، سنن الکبری، بیروت: مؤسسه الرساله، 1421ق.

بیهقی، احمدبن‌حسین ، سنن الکبرى، چاپ سوم، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق.

ترمذی، محمدبن‌عیسى، سنن ترمذی، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1998م.

حاجی ده‌آبادی، احمد، قواعد فقه جزایی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه، قم: آل البیت، 1409ق.

حسینی شیرازی، محمد، موسوعه الاستدلالیه فی الفقه الاسلامی(الحدود و التعزیرات)، قم: الفکر الاسلامی، 1407ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌على، العناوین الفقهیه، قم: اسلامى، 1417ق.

حسینی، سیدمحمد، سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران: سمت، بی‌تا.

 حسینی، سیدمحمد ، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، تهران، سروش، 1382.

 حسینی، سیدمحمد ، متولی‌زاده نایینی، «بررسی نظریه برچسب زنی با نگاه به منابع اسلامی»، فصلنامۀ حقوق، مجلۀ دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دورۀ42، شمارۀ4، 1391، صص 136تا117.

حلبی، ابوصلاح، کافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانۀ عمومى امام امیرالمؤمنین،1403ق.

حمیرى، نشوان‌بن‌سعید‌، شمس العلوم، بیروت: دار الفکر المعاصر‌، 1420ق.

خطیب شربینی، محمدبن‌احمد، مغنی المحتاج، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، 1415ق.

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، قم: مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، قم: إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1422ق.

دسوقی، محمدبن‌احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.

دمیاطی، محمدشطا، اعانة الطالبین، بی‌جا: دارالفکر، 1418ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، چاپ دوم، تهران: چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

روحانی، صادق، فقه الصادق، قم: دارالکتاب مدرسۀ امام صادق(ع)، 1412ق.

زیلعی حنفی، عثمان‌بن‌علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، قاهره: المطبعة الکبرى الأمیریة، 1313.

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذب الاحکام، چاپ چهارم، قم: المنار، 1413ق.

سبزوارى، محمد، ارشاد الاذهان الى تفسیر القرآن، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1419ق.

سعدى، عبدالرحمن، تیسیر الکریم الرحمن فی تفیسر کلام المنان، چاپ دوم، بیروت: مکتبة النهضة العربیة، 1408ق.

سیوری، مقدادبن‌عبدالله، آیات الاحکام، قم: مرتضوی، 1425ق.

شمس‌الائمه سرخسی، محمدبن‌احمد، مبسوط، بیروت: دار المعرفة، 1414ق.

شوکانی، محمد، نیل الاوطار، مصر: دار الحدیث، 1413ق.

 شهید اول، محمدبن‌مکی، القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید، بی‌تا.

شهید اول، محمدبن‌مکی ، غایة المراد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1414ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام، قم: معارف اسلامی، 1413ق.

شیرازی، ابراهیم‌بن‌علی، المهذب فی فقه الامام الشافعی، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، بی‌نا.

صابونی، محمدعلی، روائع البیان تفسیر آیات الأحکام، چاپ سوم، بیروت: مکتبه الغزالی، 1400ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1404ق.

صادقی، محمدهادی، «بزه‌پوشی»، مجلۀ حقوقی دادگستری، تهران، 1378، شمارۀ 27-28، صص 161-192.

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، التعزیر احکامه و حدوده، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

طباطبایی، على‌بن‌محمد، ریاض المسائل، قم: آل البیت(ع)، 1418ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، بی‌جا: اسلامی، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، المبسوط، چاپ سوم، تهران: مکتبه المرتضویه، 1387.

طوسی، محمدبن‌حسن، النهایه، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی‌، 1400ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب اسلامیه، 1407ق.

طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، به‌تصحیح: مجتبی مینوی، علیرضا حیدری، چاپ ششم، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1387.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الاحکام، مشهد: آل البیت، بی‌تا.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، قواعد الاحکام، قم: اسلامی، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعه، چاپ دوم، قم: اسلامى‌،1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة‌، 1412ق.

عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی، بیروت: دار الکاتب العربی، بی‌تا.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن، کشف اللثام، قم: اسلامی، 1416ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن، ایضاح الکفایه، قم: اسماعیلیان، 1387.

فخررازی، محمدبن‌عمر، تفسیر الکبیر، چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1420ق.

فیض کاشانی، ملا محسن، مفاتیح الشرائع، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، بی‌تا.

فیض کاشانی، ملا محسن، وافی، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین، 1406ق.

فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر، قم: دار الرضی، بی‌تا.

قرطبی، محمدبن‌احمد، جامع ا لاحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو، 1364.

کاشف الغطاء نجفی، حسن‌بن‌جعفر، انوار الفقاهه، نجف: کاشف الغطاء، 1422ق.

کلانتری خلیل‌آباد، عباس؛ گلستان‌رو، صدیقه، «احتیاط در دماء و کاربرد آن در حقوق کیفری»، نشریۀ حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شمارۀ51، 1395، صص 129-159.

کاسانی الحنفی، أبوبکربن‌مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ دوم، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، 1406ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، کافی، قم: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.

متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1989م.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی‌، روضة المتقین، چاپ دوم، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور‌، 1406ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الاسلام، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، چاپ دوم، بی‌جا: دار الحدیث، 1416ق.

مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دار الاحیاء تراث العربی، بی‌تا.

معاونت آموزش و تحقیقات قوۀ قضاییه، مجموعه نظریات مشورتی فقهی در امور کیفری، قم: معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضاییه، 1382ق.

مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم: کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید، 1413ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد‌، مجمع الفائده و البرهان، قم: اسلامی، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه- کتاب الحدود و التعزیرات‌، قم: مدرسة الامام علی‌بن‌ابی‌طالب، 1418ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تعزیر و گسترۀ آن‌، قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب، 1425ق.

مکارم شیرازی، ناصر، قواعد الفقهیه، چاپ سوم، قم: مدرسۀ امام امیرالمؤمنین(ع)، 1411ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید، 1427ق.

موسوی بجنوردی، سیدمحمد، قواعد فقهیه، تهران: مجد، 1385.

موسوی گلپایگانی، محمدرضا، در المنضود فی احکام الحدود، قم: دارالقرآن الکریم، 1412ق.

موسوی گلپایگانی، کتاب الشهادات، قم: جناب مقرر کناب‌، 1405ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، جامع السعادات، نجف: مطبعه النعمان، بی‌تا.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: آل البیت، 1408ق.

نووی، یحیی‌بن‌شریف، المجموع شرح المهذب، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.

وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة الکویت، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، چاپ دوم، کویت: دارالسلاسل، (1404-1427ق).