کارکرد سیاسی اسطورة آفرینش نمونة نخستین انسان در شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 48، شماره 3 - شماره پیاپی 190، آبان 1394، صفحه 63-79   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.50911

نویسندگان

تیمور مالمیر^{* 1}؛ ناصر محبی²

¹دانشگاه تهران

²دانشگاه کردستان

چکیده

شاهنامه طرحی انداموار و یکپارچه دارد و اگر هم دارای دو بخش اسطوره‌ای و تاریخی است، این دو بخش به هم پیوسته هستند: بخش اسطوره‌ای به آفرینش و بخش تاریخی به تداوم آن توجه دارد. یکی از انگیزه‌های بنیادی در تدوین شاهنامه، احیای هویّت ایرانی بوده است. همین مسألة احیای هویّت موجب شده شاهنامه جایگاه حماسة ملی بیابد و از همان آغاز محتوایی پیدا کند که با تکیه بر مسائل فرهنگی، رسالتی سیاسی را دنبال می‌کند. مبنای فرهنگی شاهنامه عبارت است از نبرد اهورامزدا و اهریمن؛ چنین مبنایی هم توجیه چگونگی آفرینش و هم تداوم‌بخش زندگی جمعی است و هرگونه بازاندیشی در پیوند آفرینش با تداوم حیات به پدیدار شدن الگویی سیاسی می‌انجامد؛ نمونه‌های نخستین انسان به شاهان آغازین و الگوهای پادشاهی بدل می‌شوند و نبرد از اهورا و اهریمن به نمایندگان آن ها منتقل می‌شود و خویشکاری انسان را تجلی می‌بخشد. در بخش اسطوره‌ای، ایرانیان شکلی ابتدائی از حکومت را طرح کرده‌اند و آن را در گزینه‌های متعددی گنجانده‌اند تا به الگوی مناسبی برای حکومت دست یابند. وقتی به الگوی مناسب دست یافته‌اند آن را آرمان خود کرده‌اند؛ پس از آن در بخش تاریخی، برایش در پی جایگزینی واقعی برآمده‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسطورة آفرینش؛ پادشاهی آرمانی؛ جابه‌جایی اسطوره؛ سیاست؛ شاهنامه

مراجع

آیینه‌وند، صادق. (1369). «مکتب تاریخ‌نگاری طبری» . یادنامة طبری: شیخ المورخین ابوجعفر محمد بن جریر طبری. چاپ اول. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 335-354.

ابن اثیر، علی بن محمد .  (1386). اخبار ایران از الکامل ابن اثیر. ترجمة محمدابراهیم باستانی پاریزی، چاپ سوم، تهران: علم.

استاریکوف، الکسی ‌آرکادیویچ .  (1388). فردوسی و شاهنامه. ترجمة رضا آذرخشی. تهران: کتاب آمه.

الیاده، میرچا .  (1362). چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة‌ جلال ستاری. چاپ اول. تهران: توس.

ـــــــ .  (1368). ‌آیین‌ها و نمادهای آشناسازی. ترجمة نصرالله زنگوئی. چاپ اول. تهران: آگه.

ـــــــ .  (1385). متون مقدس بنیادین از سراسر جهان. ترجمة مانی صالحی علامه. چاپ اول. تهران: فراروان.

برتلس، یوگنی ادواردویچ .  (1362). «منظور اساسی فردوسی».‌ هزارة فردوسی: شامل سخنرانی‌های جمعی از فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرة‌ هزارة فردوسی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب. صص185-189.

بهار، مهرداد .  (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ اول. تهران: آگاه.

ثاقب‌فر، مرتضی .  (1377). شاهنامة فردوسی و فلسفة تاریخ ایران. چاپ اول. تهران: قطره و معین.

جوادی، جواد .  (1370). فریدونیان، ضحاکیان و مردمیان. چاپ اول. تهران: مؤلف اثر.

جوانشیر، ف.م .  (1359). حماسة داد:‌ بحثی در محتوای سیاسی شاهنامة فردوسی. چاپ اول. تهران: جامی.

دریایی، تورج .  (1391). ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان. ترجمة آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی. تهران: کتاب پارسه.

دوستخواه، جلیل .  (1380). حماسة ‌ایران یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. چاپ اول. تهران: آگاه.

ـــــــ .  (1370). گزارش و پژوهش اوستا. چاپ اول. تهران: مروارید.

رضاقلی، علی .  (1377). جامعه‌شناسی خودکامگی: تحلیل جامعه‌‌شناختی ضحاک ماردوش. چاپ هشتم. تهران: نی.

رضایی راد، محمد .  (1389). مبانی اندیشة سیاسی در خرد مزدایی. چاپ دوم. تهران: طرح نو.

زریاب خویی، عباس .  (1374). «نگاهی تازه به مقدمۀ شاهنامه». تن پهلوان و روان خردمند. ویراستۀ شاهرخ مسکوب. چاپ اول. تهران: طرح نو. صص 17-29.

سرکاراتی، بهمن .  (1378). سایه‌های شکار شده: گزیدة مقالات فارسی. چاپ اول. تهران: قطره.

سعیدی سیرجانی، علی‌اکبر .  (1368). ضحاک ماردوش. چاپ اول. تهران: نشر نو.

شاپور شهبازی، علیرضا .  (1390). زندگی‌نامة تحلیلی فردوسی. ترجمة هایده مشایخ. چاپ اول. تهران: هرمس.

صفا، ذبیح الله .  (1369). حماسه‌سرایی در ایران: از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

طباطبایی، جواد .  (1392). خواجه نظام الملک طوسی: گفتار در تداوم فرهنگی ایران. چاپ اول. تهران: مینوی خرد.

ــــــــــــــــ .  (1367). درآمدی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در اسلام. چاپ اول. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن علی بن موسی .  (1356). داراب‌نامة طرسوسی. چاپ دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

عبادیان، محمود .  (1387). فردوسی و سنت و نوآوری در حماسه‌سرایی: مباحثی در ادبیات تطبیقی. چاپ دوم. تهران: مروارید.

غیوری، معصومه .  (1393). بررسی چندمنظری بخش تاریخی شاهنامه فردوسی. رسالة دکتری زبان و ادبیات فارسی. به راهنمایی دکتر علیرضا نیکویی. دانشگاه گیلان.

فردوسی، ابوالقاسم .  (1374).‌ شاهنامه. بر اساس چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ دوم. تهران: قطره.

ـــــــــ .  (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چاپ اول. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فرنبغ‌دادگی .  (1390). بندهش. گزارش مهرداد بهار. چاپ چهارم. تهران: توس.

قائمی، فرزاد .  (1390). «داستان‌های شاهنامۀ فردوسی: از استقلال تا انسجام» (بررسی و نقد آرای تاریخ‌محور و اسطوره‌محور در تحلیل ساختار روایی شاهنامه و ارائۀ طرح الگویی از ساختار اثر با استفاده از رویکرد نقد توصیفی). جستارهای ادبی. سال چهل و چهارم. شمارة 173. صص 33-55.

کریستن‌سن، آرتور .  (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چاپ سوم. تهران: چشمه.

مالمیر، تیمور .  (1383). «پیوند قهرمان آرمانی با نمونه‌های نخستین انسان». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال سی و هفتم. شمارة 145. صص 23-35.

ـــــــــ‌ .  (1386). پند پنهان شاهنامه. چاپ اول. سنندج: دانشگاه کردستان.

ـــــــــ‌ .  (1387). «ساختار فنی شاهنامه». کاوش‌نامه. سال نهم. شمارة 16. صص 199-224.

محمودزاده، محمدرضا .  (1384). افراسیاب در اسطوره و حماسه و زخم عمیق رستم. چاپ اول. تهران: کاروان.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین .  (1389). التنبیه و الاشراف. ترجمة ابوالقاسم پاینده. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.

میثمی، جولی اسکات. (1391). تاریخ‌نگاری فارسی:‌ سامانیان، غزنویان، سلجوقیان. ترجمة محمد دهقانی. چاپ اول. تهران: ماهی.

وبر، ماکس .  (1384). دین، قدرت، جامعه. ترجمة احمد تدیّن. چاپ دوم. تهران: هرمس.

یارشاطر، احسان .  (1387). تاریخ ایران باستان کیمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. جلد سوم . ترجمة حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.