درختی که تلخ آمد او را سرشت... (دربارۀ سه بیتِ  مشهورِ منسوب به فردوسی و سابقه و سیرِ تقلید از آن ها در شعر فارسی)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 49، شماره 2 - شماره پیاپی 193، شهریور 1395، صفحه 107-129   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i2.56912

نویسنده

سجاد آیدنلو^*

پیام نور ارومیه

چکیده

در هجونامۀ منسوب به فردوسی سه بیتِ معروف وجود دارد که ضبط اصلیِ آن ها مطابق با کهن ترین منابع چنین است:
درختی که تلخ آمد او را سرشت ور از جوی خُلدش به هنگامِ آب
سرانجام گوهر به کار آورد گرش درنشانی به باغ بهشت
به بیخ انگبین ریزی و شیرِ ناب همان میوۀ تلخ بار آورد
این سه بیت که به احتمالِ بسیار، بر الگوی دو بیت از آفرین نامۀ بوشکور بلخی ساخته شده، به دلیلِ شهرتِ  انتساب به فردوسی و هجونامۀ نامدارِ او بسیار مورد توجّه و تقلیدِ شعرای دیگر قرار گرفته است؛ به طوری که می توان آن را یکی از پرتقلیدترین قطعاتِ شعریِ منسوب به فردوسی و حتّی تاریخ شعر فارسی دانست. قدیمی ترین استقبال از این سه بیت در فرامرزنامۀ بزرگ (اواخر قرن پنجم) است و پس از آن از سدۀ هشتم و نهم به بعد، گویندگانِ مختلف به نظیره گوییِ آن برخاسته اند که مشهورترینِ آن ها چهار بیتِ هاتفی جامی است. در این مقاله چهارده نمونه از تقلیدها و قطعاتِ مشابهِ  سه بیتِ منسوب به فردوسی، به ترتیبِ تاریخی معرّفی و بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها

فردوسی؛ هجونامه؛ ابیات منسوب؛ تقلید؛ هاتفی

مراجع

آزاد بلگرامی، میر غلام‌علی. (1393). خزانۀ عامره. تحقیق و تصحیح دکتر هومن یوسفدهی. تهران: کتابخانۀ مجلس.

آیدنلو، سجّاد. (1386). «مقدّمۀ شاهنامۀ نسخۀ بریتانیا/ لندن (675 ه. ق.)». نارسیده ترنج (بیست مقاله و نقد دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران). اصفهان: نقش مانا. صص171- 196.

آیدنلو، سجّاد. (1394). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: سخن. چاپ دوم.

اسعد گرگانی، فخرالدین. (1386). ویس و رامین. تصحیح محمّد روشن. تهران: صدای معاصر. چاپ سوم.

اطعمه شیرازی، بسحق. (1382). کلیّات. تصحیح دکتر منصور رستگار فسایی. تهران: مرکز میراث مکتوب.

امیر معزّی، محمّد بن عبدالملک. (1385). دیوان. تصحیح محمّدرضا قنبری. تهران: زوّار.

انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی. چاپ سوم.

جامی، عبدالرحمان. (1385). بهارستان. تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی. تهران: اطّلاعات. چاپ پنجم.

جُنگ اشعار. دست نویسِ شمارۀ 14107 کتابخانۀ مجلس.

حاکمی، اسماعیل. (1357). «سرقات شعری». مجموعه سخنرانی‌های ششمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی. تبریز: دانشگاه آذرآبادگان. ج2. صص 75-90.

خالقی مطلق، جلال. (1391). یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرﺓ المعارف بزرگ اسلامی. چاپ دوم.

خطیبی، ابوالفضل. (1395). آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟ (هجونامۀ منسوب به فردوسی). تهران. پردیس دانش.

دبیرسیاقی، سیّد محمّد. (1374 الف). پیشاهنگان شعر پارسی. تهران: علمی و فرهنگی. چاپ چهارم.

دبیرسیاقی، سیّد محمّد. (1374 ب). «جنگ و فوائد آن». سعی مشکور (یادنامۀ استاد دکتر محمّدجواد مشکور). گردآوری سعید میر محمّدصادق. تهران: پایا. صص 181-193.

دهخدا، علی‌اکبر. (1386). امثال و حکم. تهران: امیرکبیر. چاپ چهارم.

زرّین‌قبانامه (منظومه‌ای پهلوانی و پیرو شاهنامه از عصر صفویه). (1393). تصحیح سجّاد آیدنلو. تهران: سخن.

ساوجی، سلمان. (1389). دیوان. تصحیح دکتر عبّاسعلی وفایی. تهران: سخن.

سفینۀ صائب (بر اساس نسخۀ خطّی کتابخانۀ دانشگاه اصفهان به شمارۀ 10775). (1385). به کوشش صادق حسینی اشکوری. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

شوشتری، قاضی نورالله. (1392). مجالس المومنین. تصحیح ابراهیم عرب پور، منصور ستایش، محمّدرضا محمّدیان، محمّدحسن خزاعی و محمّدعلی علی دوست. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

شیرانی، حافظ محمودخان. (1374). «هجویّۀ سلطان محمود غزنوی». در شناخت فردوسی. ترجمۀ دکتر شاهد چوهدری. تهران: علمی و فرهنگی. چاپ دوم. صص101-160.

شیرمحمّدیان، بهرام و عابدزاده، دادجان. (1996). قصّه‌ها پیرامون فردوسی و قهرمان های شاهنامه. دوشنبه: سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان.

صفا، ذبیح الله. (1378). تاریخ ادبیّات در ایران. تهران: فردوس. چاپ دهم.

صفوی، سام میرزا. (1384). تذکرۀ تحفۀ سامی. تصحیح دکتر رکن الدین همایون فرّخ. تهران: اساطیر.

علیشیر نوایی، میر نظام الدین. (1363). تذکرۀ مجالس النفائس. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. تهران: کتابخانۀ منوچهری.

فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). از سراینده ای ناشناس در اواخر قرن پنجم هجری. به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ Add 21, 103  مشهور به شاهنامۀ لندن). نسخه برگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار. تهران: طلایه.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق. دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرﺓ المعارف بزرگ اسلامی.

محمود امیدسالار. (1393). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.

فضولی، ملّا محمّد. (1387). دیوان اشعار فارسی. تصحیح دکتر حسین محمّدزادۀ صدیق. تهران: تک درخت.

قاسمی حسینی گنابادی. (1391). شاهنامۀ نوّاب عالی. تصحیح دکتر فرهاد درودگریان. تهران: کلک سیمین.

کابلی، عبدالله. (1392). تذکرﺓ التواریخ. تحقیق و تصحیح علی رضا قوجه زاده. تهران: کتابخانۀ مجلس.

کمال الدینی، سیّد محمّدباقر. (1390). «تقلیدی دیگر از شاهنامه در تاریخ ملوک شبانکاره». کاخ بی گزند (مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در هزارۀ دوم شاهنامه). تدوین و تنظیم از دکتر مریم خلیلی جهان تیغ. زاهدان:  دانشگاه سیستان و بلوچستان. مرکز مطالعات شبه قارّه و آسیای جنوبی با همکاری  نشر سنبله. ج 3. صص 2649-2660.

گلچین معانی، احمد. (1369). مضامین مشترک در شعر فارسی.  تهران: پاژنگ.

مدبّری، محمود. (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن های 3، 4 و 5 هجری. تهران: پانوس.

مینوی، مجتبی. (1372). فردوسی و شعر او. تهران: توس. چاپ سوم (اوّل برای ناشر).

نفیسی، سعید. (1390). «فردوسی». مقالات سعید نفیسی. به کوشش کریم اصفهانیان با همکاری محمّدرسول دریاگشت. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. ج 2. صص 66-89.

واله داغستانی، علیقلی. (1384). تذکرۀ ریاض الشعرا. سیّد محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

هدایت، رضاقلی خان. (1382). مجمع الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. تهران: امیر کبیر. چاپ دوم.

هرندی اصفهانی، حمزۀ بن محمّدخان. (1395). دیباچۀ پنجم شاهنامه. تصحیح، مقدّمه و توضیحات از دکتر محمّدجعفر یاحقّی و محسن حسینی وردنجانی. تهران: سخن.

هیدجی، ملّا محمّد. (بی تا). دانشنامه و دیوان. تصحیح غلامحسین رضانژاد. به اهتمام محمّد دیهیم. تبریز: تالار آفتاب.