بررسی اسطورۀ ضحاک بر اساس ساختار تقابل‌های دوگانۀ کلود لوی‌استروس

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 195، بهمن 1395، صفحه 67-92   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i4.61660

نویسندگان

سعید عبادی جمیل^* ؛ محمود رضایی دشت ارژنه؛ گلنار قلعه خانی

دانشگاه شیراز

چکیده

کلود لوی‌استروس برای منطق اسطوره قائل به ساختاری دوقطبی‌-تقابلی است. به عقیدۀ او ساختار ذهن انسان برای درک پدیده‌ها هر پیوستاری را در قطب‌های متقابل دوگانه‌ای قرار می‌دهد و این کنشِ ذهنیِ فراگیر در نهایت منجر به تقابل‌های دوگانه‌ای چون شب/ روز، سیاه/ سفید، خام/ پخته و مفاهیمی از این دست می‌شود. او معتقد است در یک مطالعۀ ساختارگرایانه نمی‌توان از زنجیرۀ تشکیک مراتب اجزا غافل بود. بنابراین باید هر تقابل کلی در اسطوره قابل تقسیم به تقابل‌هایی جزئی‌تر باشد. البته این تجزیه‌پذیری پیوسته، بدان معنا نیست که تجزیه‌پذیری اسطوره‌ای به معنی قطع ارتباط جزء و کل است؛ بلکه کنش و معنای هر تقابل خُرد همواره در راستای تقابل کلان‌تر قرار دارد. در این جستار با بررسی اسطورۀ ضحاک از منظر تقابل‌های دوگانه روشن شد که تقابل‌هایی چون تقابل ایرانیان و انیرانیان، شیر و خون، کاوه و ضحاک، جامعۀ اشتراکی و حکومت متمرکز، شهرناز، ارنواز و تقابل‌های آتیِ شاهنامه و ... همه در خدمت تقابل‌های کلّی‌تر و در جهت تقویت سویه‌های متقابل بنیادین اسطوره است. به عبارتی دیگر، اسطوره در بطن خود تقابل‌های کلانی دارد که هریک قابل تجزیه به تقابل‌هایی خردترند.

کلیدواژه‌ها

اسطوره، شاهنامه؛ ضحاک؛ لوی‌استروس؛ تقابل‌های دوگانه

مراجع

آقازاده، فرزین. (1389). ضحّاک ماروَش. تهران: ققنوس.

آیدنلو، سجاد. (1388). «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحاک». کاوش‌نامه. سال دهم. شمارۀ 18. صص48-9.

ابن بلخی. (1385). فارس‌نامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون. تهران: اساطیر.

احمدی، بابک. (1389). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.

اسکولز، رابرت. (1383). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگه.

اسدی توسی، علی بن احمد. (1376). گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: دنیای کتاب.

اوستا. (1391). گزارش و پژوهش جلیل دوست‌خواه. تهران: مروارید.

ایرانشان بن ابی‌الخیر. (1377). کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی.

بارت، رولان. (1389). اسطوره‎ـ ‌امروز. ترجمۀ شیرین‌دخت دقیقیان. تهران: مرکز.

بهار، مهرداد. (1391). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.

بیرلین، ج.ف. (1392). اسطوره‌های موازی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.

بیرونی، ابوریحان. (1389). آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

پرورش، مرتضی. (1386). «از کی دست به کشتن برادرهایمان زدیم». فصل‌نامۀ نویسار. سال اول. شمارۀ اول. صص 66-56.

پیاژه، ژان. (1384). ساختارگرایی. ترجمۀ رضا علی‌اکبرپور. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

تسلیمی، علی؛ نیکویی، علیرضا؛ بخشی، اختیار. (1384). «نگاهی اسطوره شناختی به داستان ضحاک و فریدون بر مبنای تحلیل عناصر ساختاری آن». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال سی و هشتم. شمارۀ سوم. صص 176-157.

جامع التفاسیر نور. (1391). مرکز تحقیقات علوم اسلامی: قم.

حسینی، روح‌الله؛ محمودزاده، اسدالله. (1385). «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه بر اساس نظریۀ تقابل لوی‌استروس»، پژوهش ادبیات معاصر جهان. دورۀ یازدهم. شمارۀ سی‌ویکم. صص 64-43.

حصوری، علی. (1388). سرنوشت یک شمن از ضحاک به اودن. تهران: چشمه.

حق‌پرست، لیلا. (1394). «اسطوره‌شناسی ساختاری؛ طرحی کارآمد برای تبیین اسطوره‌های هندوایرانی»، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. سال یازدهم. شمارۀ نوزدهم. صص 177-159.

خالقی مطلق، جلال. (1393). یادداشت‌های شاهنامه. جلد اول. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

خطیبی، ابوالفضل. (1379). «باز هم ماجرای ضحاک ماردوش». کتاب ماه هنر. شمارۀ 25 و 26. صص 58-56.

دیکسون کندی، مایک. (1390). دانشنامۀ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: طهوری.

دینکرد پنجم. (1388). ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: معین.

رستگار فسایی. (1379). فرهنگ نام‌های شاهنامه. جلد نخست. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رفایی قدیمی، رضا؛ قوام، ابوالقاسم. (1394). «نظام تقابل‌های زبانی مهم‌ترین عامل شکل‌گیری معنا در روایت ضحاک و فریدونِ شاهنامه». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. سال یازدهم. شمارۀ 20. صص 71-57.

ستّاری، جلال. (1388). جهان اسطوره‌شناسی10ـ (اسطورۀ ایرانی). چاپ دوم. تهران: مرکز.

سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکار شده، تهران: قطره.

سهراب‌نژاد، علی‌حسن. (1391). «تقابل دوگانۀ نشانه‌ها در داستان ضحاک». کاوش‌نامه، شمارۀ 25. صص 134-115.

شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1385). فرهنگ نمادها. جلد چهارم. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صدیقیان، مهین‌دخت. (1386). فرهنگ اساطیری‌ - ‌حماسی ایران (به روایت منابع بعد از اسلام). جلد یکم. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفا، ذبیح الله. (1369). حماسه‌سرایی در ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

ضیمران، محمد. (1389). گذار از جهان اسطوره به فلسفه. چاپ سوم. تهران: هرمس.

فرنبغ‌دادگی. (1390). بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. چاپ چهارم. تهران: توس.

فردوسی، ابوالقاسم. (‌1386). شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق. چاپ نخست. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فروید، زیگموند. (1389). تمدن و ملالت‌های آن. ترجمۀ محمد مبشری. چاپ پنجم. تهران: ماهی.

فریزر، جیمز. (1386). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چاپ چهارم. تهران: آگه.

کریستن‌سن، آرتور. (1387). کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی. ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

کزازی، میرجلال الدین. (1388). مازهای راز. تهران: مرکز.

کولیر، جاناتان. (1390). بارت. ترجمۀ حسین شیخ‌الاسلامی. چاپ نخست. تهران: افق.

گرانت، مایکل؛ هیزل، جان. (1390). فرهنگ اساطیر کلاسیک. ترجمۀ رضا رضایی. تهران: ماهی.

گردیزی، ابوسعید بن ضحاک. (1384). زین الاخبار. به اهتمام رحیم رضازاده ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

لوی‌استروس، کلود. (1390). اسطوره و تفکر مدرن. ترجمۀ فاضل لاریجانی و علی جهان‌پولاد. تهران: فرزان روز.

لوی‌استروس، کلود. (1385). اسطوره و معنا. ترجمۀ شهرام خسروی. تهران: مرکز.

لوی‌استروس، کلود. (1373). «بررسی ساختاری اسطوره». ترجمۀ بهار مختاریان و فضل‌الله پاکزاد. ارغنون. ش4. صص 160-135.

لوی‌استروس، کلود. (1358). نژاد و تاریخ. ترجمۀ ابوالحسن نجفی. تهران: پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعۀ ایران.

مجمل التواریخ و القصص. (1318). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلالۀ خاور.

مولانا، جلال‌الدین. (1384). مثنوی. تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی. تهران: دوستان.

میرعابدینی، ابوطالب. (1388). فرهنگ اساطیری‌ - ‌حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

میری اصل، کلثوم. (1391). «بررسی تقابل‌های دوگانه در رمان روی ماه خدا را ببوس». بوستان ادب. دورۀ چهارم. ش 2. صص150-129.

نیکوبخت، ناصر؛ اکبری گندمانی، هیبت الله؛ محمدی کله‌سر، علیرضا. (1389). «فلز و قداست آن در اساطیر ملی و متون دینی». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. سال ششم. ش 18. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. صص 200-177.

واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه‎های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. تهران: سروش.

هینلز، جان راسل. (1393). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

هانزن، کورت هاینریش. (1374). شاهنامۀ فردوسی، ساختار و قالب. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: فرزان روز.

یونگ، کارل گوستاو. (1376). چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدد، روح، چهرۀ مکّار. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.