«پاچة ریخته»، ترکیبی ناشناخته در پند پیران

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 195، بهمن 1395، صفحه 137-146   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i4.61756

نویسنده

محسن صادقی^*

پیام نور

چکیده

پند پیران متنی برجای‌مانده از قرن 5 هجری قمری است. این کتاب، به سبب حفظ شماری از واژه‌های کهن، منبعی ارزشمند برای آگاهی از پیشینة زبان فارسی به شمار می‌رود. هدف این مقاله، بررسی و بیان معنی ترکیبِ نادر و ناشناختة «پاچة ریخته» در این کتاب است. به ‌این منظور، واژه‌های مرتبط با این ترکیب از متون و گویش‌های فارسی استخراج و دسته‌بندی شده‌ و سپس با توجه به شاهدهای موجود مبنی بر حذف همخوان «خ» /x/ در خوشة /xt/، پیوستگی این ترکیب با واژه‌هایی نظیرِ: «آبریت»، «اُری» و «آوری» نشان داده شده ‌است. بر این اساس، منظور از پاچة ریخته، پاچه‌ای است که موی آن پاک شده باشد. در زبان فارسی، مشتقاتی از مصدرِ «رودن» نیز به همین معنی دیده می‌شود. به‌ظاهر، «ریختن» و «رودن»، دو نشانه دارای مدلولی یکسان‌اند که هریک از آن‌ها در دورة زمانی یا قلمرو جغرافیایی مخصوص به خود کاربرد داشته است. واژه‌های گویشی استفاده شده در این مقاله، به کمک واژه‌نامه‌های گویشی و تحقیقات میدانی فراهم آمده است.

کلیدواژه‌ها

پند پیران؛ پاچة ریخته؛ رودن؛ ریختن؛ گویش‌های ایرانی

مراجع

اسدی ‌طوسی، علی ‌بن ‌احمد. (1356). لغت فرس. حواشی و تعلیقات و فهارس از محمّد دبیرسیاقی. تهران: طهوری.

ایزدپناه، حمید. (1367). فرهنگ لکی. گیلان: مؤسسه فرهنگی جهانگیری.

بهار، محمدتقی. (1379). ترجمة چند متن پهلوی. به اهتمام محمّد گلبن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

بیهقی، ابولفضل‌ محمّد بن ‌حسین. (1388). تاریخ بیهقی. ج1 و 2. تعلیقات، توضیحات، و فهرست‌ها: محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.

پندپیران. 1357. تصحیح جلال متینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ترجمه و قصّه‌های قرآن. (1338). به اهتمام یحیی مهدوی و مهدی بیانی. تهران: دانشگاه تهران.

جواهری، محمّدحسن؛ پژوم‌شریعتی، پرویز. (1387). واژه‌نامة گویش باستانی سمنانی. سمنان: آبرخ.

حسن دوست، محمّد. (1389). فرهنگ تطبیقی – موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو. ج1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

حسن‌دوست، محمّد. (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج 3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

دهخدا، علی‌اکبر. (1365). لغت‌نامه. تهران: مؤسسة لغت‌نامه.

راشد محصل، محمدتقی؛ صادقی، محسن. (1390). «نمونه‌واژه‌های قرآن قدس در گویش‌های خراسان جنوبی» دوفصلنامة زبا‌ن‌شناسی و گویش‌های خراسان. سال سوم. ش10. صص 87-71.

رواقی، علی. (1382). «گویش‌ها و متون فارسی(1)». نامۀ انجمن. سال سوم. ش10. صص 41-13.

سجزی، محمود ‌بن ‌عمر ‌بن ‌محمود ‌بن ‌منصور‌ القاضی. (1372). مهذب ‌الاسماء فی مرتّب الحروف و الاشیاء. ج1. تصحیح محمّد مصطفوی. تهران: علمی و فرهنگی.

سنایی ‌غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1359). حدیقۀ ‌الحقیقه و طریقۀ ‌الشریعه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

صادقی، علی‌اشرف. (1391). «تحقیق در کتاب المصادر ابوبکر بستی». آینة میراث. سال دهم. ضمیمة شمارة 23. صص 164-5.

صبحی، فیض‌الله. (1331 تا 1332). افسانه های کهن. تهران: بی‌نا.

صفری، حسین. (1373). واژه‌نامة راجی (گویش شهرستان دلیجان). تهران: مؤلف.

فرهنگ جامع فارسی. (1392). تدوین و ویرایش گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ زیر نظر دکتر علی‌اشرف صادقی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

قرآن ‌قدس (کهن‌ترین برگردان قرآن به فارسی). (١٣٦٤). تصحیح علی رواقی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی شهید محمّد رواقی.

قریب، بدرالزمان. (1386). «تاریخچة گویش‌‌شناسی در ایران». به کوشش محمد شکری فومشی. پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه. تهران: طهوری. صص 137-121.

کیا، صادق. (1390). واژه‌نامة شصت و هفت گویش ایرانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

محتشم، حسن. (1375). فرهنگنامۀ بومی سبزوار. زیر نظر عباس محمّدیان. سبزوار: دانشگاه آزاد اسلامی سبزوار.

ملک‌زاده، محمّدجعفر. (1380). واژه‌نامة لهجة فارسی مردم زرقان فارس. تهران: نشر آثار.

هدایت، صادق. (1338). علویه خانم و ولنگاری. چ 3. تهران: امیرکبیر.

یاحقی، محمّدجعفر. (1371). فرهنگنامة قرآنی بر اساس 142 نسخۀ کهن محفوظ در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.