تطبیق شخصیّت‌ های حماسی شاهنامه با چهره های تاریخی در کتاب نامۀ باستان میرزا آقاخان کرمانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 199، بهمن 1396، صفحه 49-78   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v50i4.67283

نویسنده

حمیدرضا خوارزمی^*

شهید باهنر کرمان

چکیده

همیشه سخن بر سر این بوده است که شاهنامه اثری تاریخی است یا اثری داستانی؟ مورخان از همان ابتدا مبنای شاهنامه را تاریخ قرار داده­اند و سعی کرده­اند که شخصیّت‌­های حماسی را با شخصیّت‌­های سامی و عبری تطبیق دهند. با کشف مظاهر جدید تمدن امروزی از یافته­های باستان­شناسی و رواج صنعت چاپ و ترجمه، تطبیق چهره­های حماسی با چهره­های تاریخی ایران هم مدّ نظر برخی پژوهشگران قرار گرفت. در مقابل افرادی شخصیّت‌­های حماسی را قهرمانان داستانی می­دانستند و شخصیّت‌­های تاریخی را جدا فرض می­کردند. میرزا آقاخان کرمانی، با پررنگ شدن بحث ملیّت، به سرودن اثر تاریخی بر وزن و قالب شاهنامۀ فردوسی پرداخت و سعی کرد که شخصیّت‌­های تاریخی مثل کورش، کمبوجیه، داریوش و ... را با قهرمان­های حماسی مثل کیخسرو، کی­کاووس، اسفندیار و ... تطبیق دهد. در این پژوهش با مراجعه به نامۀ باستان، تطبیق­ها را ذکر و دلیل انجام این تطبیق­ها را از نگاه شاعر بررسی کرده­ایم. حاصل اینکه شاعر در پی شباهت­های داستانی، نزدیکی نام­های تاریخی و شخصیّت‌­های حماسی و آمیختگی اندیشه­های دساتیری، در پی تطبیق این شخصیّت‌­ها برآمده است؛ به­گونه­ای­که آقاخان معتقد بوده که فردوسی نام طوایف، جنگ­ها و شاهزادگان را با شخصیت­های حماسی آمیخته است.
همیشه سخن بر سر این بوده است که شاهنامه اثری تاریخی است یا اثری داستانی؟ مورخان از همان ابتدا مبنای شاهنامه را تاریخ قرار داده­اند و سعی کرده­اند که شخصیّت‌­های حماسی را با شخصیّت‌­های سامی و عبری تطبیق دهند. با کشف مظاهر جدید تمدن امروزی از یافته­های باستان­شناسی و رواج صنعت چاپ و ترجمه، تطبیق چهره­های حماسی با چهره­های تاریخی ایران هم مدّ نظر برخی پژوهشگران قرار گرفت. در مقابل افرادی شخصیّت‌­های حماسی را قهرمانان داستانی می­دانستند و شخصیّت‌­های تاریخی را جدا فرض می­کردند. میرزا آقاخان کرمانی، با پررنگ شدن بحث ملیّت، به سرودن اثر تاریخی بر وزن و قالب شاهنامۀ فردوسی پرداخت و سعی کرد که شخصیّت‌­های تاریخی مثل کورش، کمبوجیه، داریوش و ... را با قهرمان­های حماسی مثل کیخسرو، کی­کاووس، اسفندیار و ... تطبیق دهد. در این پژوهش با مراجعه به نامۀ باستان، تطبیق­ها را ذکر و دلیل انجام این تطبیق­ها را از نگاه شاعر بررسی کرده­ایم. حاصل اینکه شاعر در پی شباهت­های داستانی، نزدیکی نام­های تاریخی و شخصیّت‌­های حماسی و آمیختگی اندیشه­های دساتیری، در پی تطبیق این شخصیّت‌­ها برآمده است؛ به­گونه­ای­که آقاخان معتقد بوده که فردوسی نام طوایف، جنگ­ها و شاهزادگان را با شخصیت­های حماسی آمیخته است.

کلیدواژه‌ها

نامۀ باستان. شاهنامه. فردوسی. میرزاآقاخان. تطبیق

مراجع

آدمیّت، فریدون. (1357). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. تهران: پیام.

آقاخان کرمانی، عبدالحسین. (1324 ه.ق). آیینۀ اسکندری. به کوشش زین العابدین مترجم الملک. بی‌جا.

آقاخان کرمانی، عبدالحسین. نسخۀ خطی نامۀ باستان. شمارۀ ثبت: 78951. به خط خود شاعر. تهران: مجلس

آیدنلو، سجّاد. (1386). «نشانه‌های سرشت اساطیری افراسیاب». فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی. پاییز و تابستان.

شمارۀ دوم.

آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: سخن.

ابن اثیر. (1371). تاریخ کامل بزرگ ایران و اسلام (33 جلد). ترجمۀ عبّاس خلیلی. تهران: مؤسّسۀ مطبوعاتی علمی.

ابن بلخی. (1421 ه.ق). فارس‌نامه. به تصحیح هادی یوسف. قاهره: الدار الثقافیۀ للنشر.

اسدی توسی. (1354). گرشاسپ‌نامه. به تصحیح حبیب یغمایی. تهران:

اصفهانی، حمزه. (1961). سنی ملوک الارض. بیروت: منشورات دار مکتبه الحیاه.

افشار، ایرج. (1388). «هفت خوان رسیدن به ایران باستان» . مجلۀ بخارا. فروردین و اردیبهشت. شماره 70.

امانت، عباس. (1377). «پورخاقان و اندیشۀ بازیابی تاریخ ملی ایران (جلال الدین میرزا و نامۀ خسروان)». ایران نامه. شمارۀ 65. صص54- 5.

امیری خراسانی، احمد و ناصر محسنی‌نیا. (1386). «خاستگاه و معانی واژۀ عجم» جستارهای ادبی . زمستان. شماره 159. صص 29 - 11.

ایونس، ورونیکا. (1381). اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.

برومند سعید، جواد. (1382). «ریشه‌شناسی واژۀ کرمان». مجلۀ مطالعات ایرانی. سال دوم. شمارۀ سوم. صص 42 - 23.

بلعمی، ابوعلی. (1378). تاریخنامه طبری (5 جلد). تصحیح محمد روشن. چ دوم. تهران: سروش.

بهار، مهرداد. (1352) اساطیر ایران. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.

بهار، مهرداد. (1386). جستاری چند در فرهنگ ایران. چ سوم. تهران: فکر روز.

پیرنیا، حسن. (1375). تاریخ ایران باستان (4 جلد). تهران: دنیای کتاب.

پورداوود، ابراهیم. (1355). فرهنگ ایران باستان. به کوشش بهرام فره‌وشی. چ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

ثعالبی، ابومنصور. (1368). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. ترجمه محمد فضائلی. تهران: قطره.

جلال‌الدین میرزا. (1389). نامۀ خسروان (داستان پادشاهان پارس از آغاز تا پایان ساسانیان). تهران: پازینه.

خالقی مطلق، جلال. (1374). «کیخسرو و کوروش». مجلۀ ایرانشناسی. شمارۀ 1. بهار، صص 158 – 117.

خطیبی، ابوالفضل. (1390). گرشاسپ یا کرساسپ؛ گشواد یا کشواد». جشن‌نامۀ سلیم نیساری. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 165 - 155.

خوارزمی، حمیدرضا. (1397). «متن‌شناسی و معرفی کتاب حماسی سالارنامه». فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی. شماره اول) پیاپی 92 (، صص 167 – 145.

دبستان المذاهب (بی‌تا). نسخة خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شمارۀ بازیابی 825.

دولت‌آبادی، یحیی (1371). حیات یحیی (چهار جلد). چ پنجم، تهران: عطار.

دهخدا، علی اکبر. (1334). لغت‌نامه . زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران : مؤسّسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دیاکونوف، ای. م. (1380). تاریخ ماد. ترجمه کریم کشاورز. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

دینوری، ابوحنیفه. (1371). اخبارالطوال. ترجمه مهدوی دامغانی. چ چهارم. تهران: نی.

رالینسن، هنری. (1381). «کهن‌ترین برگردان فارسی کتیبۀ بیستون». با پیشگفتار و یاداشت‌های عسکر بهرامی. مجلّۀ معارف. فروردین و تیرماه. شمارۀ 63. صص 124 - 99.

رضی، هاشم. (1343). فرهنگ نام‌های اوستا. تهران: فروهر.

زرقانی، سید مهدی و علی باغدار دلگشا. (1395). «رویکردهای روشنفکران عصر مشروطه به داستانها و روایتهای ملّی». فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی. سال 13. شماره 51. صص 32- 9.

سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه‌های شکار شده (مجموعه مقاله‌ها). تهران: نشر قطره.

سرکاراتی، بهمن. (1357). «بنیان اساطیری حماسۀ ملی ایران». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز. شماره 125 . صص 61 تا 1.

سلیمانی. (1378). القاب رجال دوره قاجار. با مقدمه ایرج افشار . تهران: نشر نی.

شقاقی، حسین‌قلی‌خان. (1353). خاطرات ممتحن‌الدوله. تهران: امیرکبیر.

صفا، ذبیح الله. (1369). حماسه‌سرایی در ایران. چ پنجم. تهران: امیرکبیر.

طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری (16 جلد). ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ پنجم، تهران: اساطیر.

فانی، کامران. (1381). مروری بر تاریخ و گرایش‌های اسطوره شناسی در ایران (گفت و گو). کتاب ماه هنر، شماره 51 و 52. آذر و دی. صص 23-14.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ پنجم. تهران: دایرۀ‌المعارف اسلامی.

قدیانی، عباس. (1387). فرهنگ جامع تاریخ ایران. چ ششم. تهران: آرون.

کریستن‌سن، آرتور. (1368). کیانیان. ترجمۀ ذبیح الله صفا. چ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی.

گزنفون. (1388). کوروش‌نامه. ترجمۀ رضا مشایخی. چ هشتم. تهران: انتشارات علمی فرهنگی

کزّازی، جلال‌الدین. (1392). نامۀ باستان (گزارش و ویرایش شاهنامۀ فردوسی). تهران: سمت.

گرانتوسکی، ا. آ.(1359). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز. ترجمۀ کیخسرو کشاورزی. تهران: پویش.

مختاری، محمّد. (1369). اسطورۀ زال. تهران: نشر آگاه.

مسعودی، علی بن حسین. (1938). التنبیه و الاشراف. به تصحیح صاوی، عبد الله اسماعیل. قاهره: دارالصاوی.

ملکم، سر جان. (1380). تاریخ کامل ایران. ترجمۀ حیرت. به تصحیح قمی‌نژاد. تهران: افسون.

ناظم‌الاسلام کرمانی. (1384). تاریخ بیداری ایرانیان (سه جلد). چ هفتم، تهران: امیرکبیر.

والمیکی. (1379). رامایانا. ترجمۀ امر سنگه. تهران: موسسۀ فرهنگی و هنری الست فردا.

وزیری، احمدعلی‌خان (1385). تاریخ کرمان. به تصحیح باستانی پاریزی. چ پنجم، تهران: علم

یارشاطر، احسان. (1363). «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست؟». ایران‌نامه. زمستان. شماره 10.

یارشاطر، احسان. (1330). «ایندرا (قسمت اوّل)». مجلۀ یغما. دی ماه. شمارۀ چهل و چهارم.

یشت‌ها (دوجلد). (1377). ترجمه و تفسیر ابراهیم پورداوود. تهران: انتشارات اساطیر.

ELAM i. The history of Elam”. In Encyclopædia Iranica. 1998. Visit 15 June 2016, http://www.iranicaonline.org/articles/elam-i