جستاری در آنیمای دایه در داستان های عامیانۀ فارسی (با تأکید بر سمک‌عیّار، ابومسلمنامه و حسین‌کرد)

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 12، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 185-205   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.68695

نویسنده

امیرعباس عزیزی فر^*

دانشگاه رازی -کرمانشاه

چکیده

همزیستی با یک اصل مؤنث یا مذکر در جسم و جان مرد و زن از دیرباز مورد توجه بوده است؛ اگرچه در برخی موارد این دیدگاه مستور مانده است، اما برخی از پژوهشگران چون یونگ با تعبیر «آنیما» و «آنیموس» از این دو اصل، سعی در  مطرح کردن آن در علوم انسانی داشته‌اند. در قصّه­های عامیانه و متون داستانی کهن، نمودهای این دو اصل در قالب رُمانس‌ها نمایان است. یکی از این جلوه‌های کهن‌الگویی، حضور برخی شخصیت‌هایِ تا حدودی در سایه است که از آن به «دایه» تعبیر می‌شود. حضور او در مراحل ابتدایی رشد قهرمانان قصّه‌ها و نیز برخی کُنش‌های مثبت و منفی از سوی او، بیانگر جلوۀ کهن‌الگویی آنیمایی وی در ذهن و ضمیر گزارندگان قصّه است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و مطالعۀ کتابخانه­ای به انجام رسیده است. مسئلۀ محوری این است که دایه به‌عنوان یک آنیما چه کُنش­های آنیمایی انجام می­دهد، نقش محوری او در چه ویژگی‌ای نهفته است و اینکه نقش‌های آنیمایی او یکدست و ایستاست یا دو قطبی است. با بررسی این قصّه­ها نُه نقش از دایه نشان داده شده است که در این میان شش نقش مثبت و سه نقش منفی است؛ ازجمله: تربیت و ترضیع، واسطگی و دلالی، محرم اسرار شاه­زاده بودن، کاردانی و چاره‌گری، شفاعت و پایمردی، کارگزاری شب زفاف، افسونگری، جادوگری و طلسم گذاری، اطلاع­رسانی و مدیریت خرابات. از میان این کردارها، تربیت و پرورش به‌عنوان آنیمای مثبت بیشترین بسامد و از میان آنیمای منفی، جادوگری و طلسم بیشترین بسامد را داشته است. در بخش ویژگی‌های مثبت آنیما، واسطگی و دلالگی، محرم اسرار، کاردانی و چاره‌گری، شفاعت و پایمردی و کارگزاری شب زفاف همه در ذیل ویژگی «میانجی»گری آنیما قرار می‌گیرد. ملاک انتخاب داستان­ها، حضور و نقش دایه در آن‌هاست. از میان قصّه­های عامیانه بلند، قصّه­های سمک‌عیّار، ابومسلم‌نامه و حسین‌کرد را به دلیل بلند بودن داستان، تنوع بن­مایه­ها و نیز بسامد بالای حضور دایه در آن گزینش کرده­ایم.

کلیدواژه‌ها

آنیما؛ دایه؛ سمک عیار؛ ابومسلم نامه؛ حسین کرد

مراجع

ارجانی، ‌فرامرز بن خداداد. (1367). سمک‌عیار، تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه

اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1346). جام جهان‌بین. تهران: جامی

انجوی شیرازی، ابوالقاسم. (1359). گل به صنوبر چه کرد. تهران: امیرکبیر

بلعمی، ابوعلی. (1353). تاریخ بلعمی. به تصحیح ملک‌الشعرا بهار. تهران: زوار

بهرنگی، صمد. (1377). افسانه‌های آذربایجان. تهران: انتشارات بهرنگی

جامی، عبدالرحمان. (1361). هفت اورنگ. ‌تصحیح مرتضی مدرس‌ چهاردهی. تهران: کتاب‌فروشی سعدی

جرجانی، ابوالمحاسن. (1337). تفسیر گازر. تصحیح محدث ارموی. تهران: مهرآیین

حسینی، مریم و جوادی ترشیزی، پری سیما. (1389). «کهن نمونه‌ها در قصّۀ غربت غربی سهروردی». مجلۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. شماره2. سال نخست: صص 71-49

حسینی، مریم و شکیبی ممتاز، نسرین. (1394). «روانشناسی اسطوره و داستان؛ رویکردی نوین در نقد ادبی». مجلۀ متن پژوهی ادبی. شمارۀ 64. دورۀ 19: صص29-7

خاتون‌آبادی، افسانه. (1376). «مضمون عشق و منش قهرمانان در داستان ویس و رامین». مجله نامه پارسی. سال سوم. شماره 3. صص 38-15 و چیستا. اردیبهشت 1376. شماره 138 و 139: صص 663-669

خالقی مطلق، جلال. (1369). «بیژن و منیژه و ویس و رامین»(مقدمه‌ای بر ادبیات پارتی و ساسانی)». ایران‌شناسی. س 2. شم‍اره 1: صص 273-298

دقایقى‌ مروزی، محمد. (1345). بختیارنامه ‌(راحة الارواح‌ فى‌ سرور المفراح‌). به‌ کوشش‌ ذبیح‌الله‌ صفا. تهران‌: امیرکبیر

ستاری، جلال. (1377). بازتاب اسطوره در بوف کور. تهران: توس

سور‌آبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1375). تفسیر سور آبادی. تهران: نشر نو

سیف، عبدالرضا، سلمانی نژاد مهرآبادی، صغری و موسی‌وند، نسرین. (1391). «بررسی و تحلیل چیستی و چگونگی ظهور کهن‌الگوی آنیما و آنیموس در شعر طاهره صفارزاده». مجلۀ زن در فرهنگ و هنر. شماره نخست. سال چهارم: صص126-107

شایگان فر، حمیدرضا. (1380). نقد ادبی. تهران: انتشارات دستان

صبحی (مهتدی). فضل‌الله. (1377). افسانه‌های ایرانی. تهران: نیل

صرفی، محمدرضا و عشقی، جعفر. (1387). «نمودهای مثبت آنیما در ادبیات فارسی». مجله نقد ادبی. شماره3: صص 88-59

صفوی، کوروش. (1392). درآمدی بر معنی شناسی. تهران: انتشارات سوره مهر

طرسوسی، ابوطاهر محمدبن حسن. (1380). ابومسلم نامه. 4 جلد. به کوشش حسین اسماعیلی. تهران: نشر معین با همکاری قطره و انجمن ایران شناسی فرانسه

عباسی داکانی، پرویز. (1380). قصۀ غربت غربی. تهران: تندیس

عوفی، سدیدالدین محمد. (1360-1370). جوامع‌الحکایات و لوامع الروایات (7 جلد). به کوشش مظاهر مصفا و دیگران. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی

فوردهام، فریدا. (1364). مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمه مسعود میربها. تهران: انتشارات اشرفی کادن.

کوپر، جی.سی. (1380). فرهنگ مصّور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد

گورین، ویلفرد و دیگران. (1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمه زهرا میهن خواه. تهران: انتشارات اطلاعات

محمدی، هاشم. (1380) «نقش دایه‌ها در داستان‌های عاشقانه ایرانی». کیهان فرهنگی. شماره 181: صص 64-62

موسوی، سید کاظم و خسروی، اشرف. (1387). «آنیما و راز اسارت خواهران همراه در شاهنامه». پژوهش زنان. شماره3: صص 133-153

مولایی (مستشارنیا). عفت. (2537-2536). بررسی تأثیردایه در داستانها روایات و ادبیات فارسی ازآغاز تا پایان قرن هفتم. رساله دکتری. استاد راهنما سیدجعفر شهیدی. گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه تهران

مونرو، آنتونیو. (1386). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی. تهران: مرکز

ناشناس. (1386). قصّه حسین کرد شبستری. به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه

نقیب الممالک. (1384). ملک‌جمشید طلسم آصف و طلسم حمام بلور. تهران: ققنوس

هدایت طبرستانی، رضاقلی‌خان. (1382). گلستان ارم. به‌تصحیح بهروز محمودی ‌بختیاری. تهران: عطایی

یونگ، کارل گوستاو. (1392). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی

یونگ، کارل گوستاو. (1383). آیون. ترجمۀ پروین و فریدون فرامرزی. تهران: به نشر

یونگ، کارل گوستاو. (1368). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی