فرّخی یا مختاری؟... تکمله، توارد، اقتباس یا انتحال؟ (تحقیق پیرامون هویت سرایندة اصلی شهریارنامه و تعیین کیفیت ارتباط متن اول و دوم)

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 13، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 207-235   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i1.80799

نویسنده

فرزاد قائمی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

شهریارنامه، از حماسه‌های شاخص فارسی است که با وجود 138 سال تحقیقات، هنوز در موردش ابهامات بنیادین پابرجاست. از انتساب غلط به یک تا چند شاعر مشهور، از حدس سدة ششم تا انتهای صفویه و از فرضیة دو بخش ادامه‌دار تا دو تحریر کوتاه و بزرگ که تحریر بلند، متن را اول توسّع بخشیده است، جملگی نظریات متفاوت پژوهشگران بوده‌اند که در این جستار نقد شده‌اند. این جستار، برای نخستین بار، اصل چهار نسخة شهریارنامه را به‌طور کامل بررسی کرده، کوشیده است، به یک‌قرن ابهام ناشی از عدم وجود مستندات خاتمه دهد. بنا بر دو دسته شواهد برون‌متنی- درون‌متنی، روشن شد، سرایندة اصلی شهریارنامه، شاعری به نام فرخی در سده‌های نه- ده، یا قبل از آن، در دربار امیری به نام محمود بوده، وقایعی که هنوز روشن نیست، باعث شده، بعد از مرگ فرّخی، اثرش به دست شاعر دیگری برسد که نامش احتمالاً مختاری بوده است. مختاری با کاهش حجم منظومه و تکرار عینی بخشی از ابیات، بخش بیشتری از ابیات را با تغییراتی مختصر یا شدید در سطوح واژگانی، نحوی یا تصویری بازسرایی کرده، ضمن تلخیص متن، اثر فرّخی را عملاً سرقت کرده، به عنوان اثری جدید به خود بازبسته و به فرزند امیر پیشین، به ‌نام مسعود، اهدا کرده ‌است.

کلیدواژه‌ها

شهریارنامه؛ فرخی؛ مختاری؛ نسخه؛ انتحال؛ سرقت ادبی

مراجع

آتشین‌جان، بابک. (1378). «شهریارنامه». دانش‌نامۀ ادب فارسی. جلد 3. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آیدنلو، سجّاد. (1388). متون منظوم پهلوانی. تهران: سمت.

اته، هرمان. (2536). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه رضازاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

امیدسالار، محمود. (1381). «بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی». جستارهای شاه‌نامه شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

امیدسالار، محمود. (1391). «شهریارنامه». دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی. ج 4. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

امیدسالار، محمود. (1390). «شهریارنامه». مزدک‌نامه. جلد 4. تهران: پروین استخری.

خالقی‌مطلق، جلال. (1395). «نکته‌ای دربارۀ شهریارنامه». بخارا. شماره 116.

خانلری، زهرا. (1348). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

رزمجو، حسین. (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ریاحی، محمّد امین. (1387). فردوسی. تهران: طرح نو.

ریپکا، یان. (1383). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه ابوالقاسم سرّی. تهران: سخن.

شهریارنامه. (1377). به‌ کوشش غلام‌حسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

شهریارنامه. نسخة کتابخانۀ بریتانیا. شماره Add.24095.

شهریارنامه. نسخة کتابخانۀ ملّی تهران. شماره 247507.

شهریارنامه. نسخة کتابخانه ملی شرق‌شناسی پتنه بانکیپور (کتابخانه عمومى شرقى خدابخش). شماره 1798.

شهریارنامه. نسخة کتابخانه خاورشناسی دوشنبه تاجیکستان. شمارة 325 Acad.II.

صفا، ذبیح الله. (1366). تاریخ ادبیات در ایران‌؛ جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم. تهران‌: فردوس‌.

صفا، ذبیح الله. (1354). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

غفوری، رضا. (آذر و دی 1396). «چند روایت از شهریارنامه در ادبیات عامیانۀ ایران». فرهنگ و ادبیات عامه.دوره 5. شماره 17. صص 118-137.

غفوری، رضا. (زمستان 1396). «شهریارنامه و ادبیات غرب ایران ». فصلنامه شعر و زبان معاصر. دوره 1. شماره 2. صص 1-11.

ـــــــــــــ (زمستان 1396). «نگرشی به شهریارنامه و دورۀ سرایش آن». بوستان ادب. دوره 9. شماره 4 - شماره پیاپی 34. صص 119-142.

فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی‌مطلق. تهران: سخن.

مختاری، عثمان. (1359). دیوان. تصحیح جلال همایی. تهران: علمی و فرهنگی.

مختاری. (1397). شهریارنامه. تصحیح رضا غفوری. تهران: موقوفات افشار.

منزوی، احمد. (1346). فهرست نسخ خطی فارسی. تهران: کتابخانه ملی.

نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. تهران: فروغی.

نولدکه، تئودور. (1384). حماسۀ ملّی ایران. ترجمه بزرگ علوی. تهران: نگاه.

همایی، جلال. (1361). مختاری‌نامه. تهران: علمی و فرهنگی.

Abdul Muqtadir. (1932). Catalogue of the Persian and Arabic manuscripts of the Oriental Public Library of Bankipore , Calcutt.

Bertels, A.E. (1960). The History of Persian Tajik literature in "Selected works of A.E. Bertels, volume I, Moscow.

De Blios, Frančois. (1998). “Epics” , Iranica, Edited by Ehsan Yarshater , NewYork, vol 8 . pp 474- 477.

Rieu, Charles. (1881). Catalouge the Persian manuscritps in the British museem. Volume II. Ludgate hill.

Rypka, Jan, & M. Borečky. (1948). “Farrukhi.” Archiv Orientalni 16, PP. 17–75.

Rypka, Jan, & M. Borečky. . (2013). History of Iranian Literature, Translated by P. van Popta-Hope, Springer Science & Business Media.