دربارة چند نام و لقب ترکی در شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 16، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 271-283   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i1.80503

نویسنده

سیداحمدرضا قائم مقامی^*

دانشگاه تهران

چکیده

جز چند کلمة ترکی اندک­شمار، بعضی نام‌ها و لقب­های ترکی نیز در شاهنامة فردوسی هست که گاه در کتاب او دچار تغییر یا تحریف شده­اند. این تغییرها و تحریف­ها یا کار خود شاعر بوده یا کار منابع او یا کاتبان شاهنامه. ازجمله به سبب همین پنهان شدن نام­های اصلی در پسِ صورت­های تغییریافته یا تحریف­شده است که نمی­توان شمار درستی از این کلمات به دست آورد. برای چنین کاری، نخست باید تمامی کلمات و نام­هایی را که گمان به غیر ایرانی بودن آنها می­رود، احصا کرد و دربارة هر یک جستجویی جداگانه در منابع قدیم یا تحقیقات جدید نمود. اما بعضی از این نام‌ها نیز به صورت درست در شاهنامه ضبط‌اند و علت پوشیده ماندن اصل آنها نقص تحقیقات بوده است. بعضی را نیز کسانی از روی گمان به فلان و بهمان زبان بازبسته­اند. در اینجا از شمار اندکی از این نام‌ها یاد شده و حتی­المقدور کوشش شده که اصل آنها به دست داده شود.

کلیدواژه‌ها

نامشناسی؛ ریشه شناسی؛ کلمات دخیل؛ زبان های ترکی؛ شاهنامه

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1396). «نگاهی به واژه‌های ترکی شاهنامة فردوسی». متن‌شناسی ادب فارسی (دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، شمارة 34. صص 36-1.

بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ. (1378). ترکستان‌نامه. ترجمة کریم کشاورز. چاپ سوم. تهران: آگاه.

خالقی مطلق، جلال (مصحح). (1389). شاهنامه به همراه یادداشت‌های شاهنامه. 11 جلد (جلد ششم به تصحیح محمود امیدسالار، هفتم به تصحیح ابوالفضل خطیبی). تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

خالقی مطلق، جلال (مصحح). (1394). شاهنامه. 4 جلد. تهران: سخن.

شهبازی، علی رضا شاپور. (1389). تاریخ ساسانیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

قریب، بدرالزمان. (1374). فرهنگ سغدی. تهران: فرهنگان.

نولدکه، تئودور. (1378). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمة عباس زریاب [خوئی]. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

Benveniste, E. (1966). Titres et noms propres en iranien ancien, Paris.

Bosworth, C., E. (1997). “Ḳarluḳ,” Encyclopaedia of Islam, 2nd edition, Leiden, Brill.

Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press.

Colditz, I. (2018). Iranische Personennamen in manichäischer Überlieferung, Iranisches Personennamenbuch, Band 2, Faszikel 1, Verlag der ӧsterreichischen Akademie der Wissenschaften.

Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 4 Bände, Wiesbaden.

Fedorov, M. (2013). “On the Hephtalite King Gatfar,” Iran 51, 247-248.

Felfӧldi, S. (2001). “A Prominent Hephthalite: Katulph and the Fall of the Hephthalite Empire,” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 54, pp. 191-202.

Frye, R. (1954, The History of Bukhara, The Medieval Academy of America, Cambridge.

Gershevitch, I. (1954). A Grammar Of Manichean Sogdian, Oxford.

Henning, W, B. (1936b). “Sogdisch βγ’’n,” Zeitschrift der morgenländischen Gesellschaft, pp. 197-199.

Henning, W. B. (1936a). “Neue Materialen zur Geschichte des Manichäismus,” Zeitschrift der morgenländischen Gesellschaft, pp. 1-18.

Henning, W. B. (1945). “Sogdian Tales,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, pp. 465-487.

Henning, W. B. (1965). “A Sogdian God,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, pp. 242-254.

Justi, F. (1963). Iranisches Namenbuch, Hidelsheim (reprint).

Litvinsky, B. A. (1996). “The Hephthalite Empire,” in Litvinsky, B. A. et al. (eds.), History of Civilizations in Central Asia, Vol. 3, pp. 135-162.

Lurje, P. (2010). Personal Names in Sogdian Texts, Iranisches Personennamenbuch, Band II: Mitteliranisches Personennamen, Faszikel 8, Verlag der ӧsterreichischen Akademie der Wissenschaften.

Marquart, J. (1898). “Historische Glossen zu den alttiirkischen Inschriften,” Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, pp. 157-200.

Marquart, J. (1914). “Über das Volkstum der Komanen,” in W. Bang and J. Marquart (eds.), Osttürkische Dialektstudien, Berlin, pp. 25-238.

Minorsky, V. (1970). Ḥudūd al-ʿĀlam, 2nd edition, Cambridge.

Monchi-zadeh, D. (1975). Topographisch-historische Studien zum Iranischen Nationalepos, Wiesbaden.

Müller, F. W. K. (1913). Ein Doppelblatt aus einem manichäischen Hymnenbuch (Mahrnāmag), Berlin.

Sims-Williams, N. (2004). “Nouveaux documents sur l’histoire et la langue de la Bactriane,” Comptes rendus de l’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, pp. 1047-1058.

Sims-Williams, N. (2005). “Bactrian Legal Documents from 7th- and 8th-Century Guzgan,” Bulletin of the Asia Institute 15, pp. 9-29.

Sims-Williams, N. (2010). Bactrian Personal Names, Iranisches Personennamenbuch: Mitteliranische Personennamen, Faszikel 7, Verlag der ӧsterreichischen Akademie der Wissenschaften.

Sinor, D. (1996). “Bahādur,” Encyclopaedia of Islam, 2nd edition, Leiden, Brill.

Yoshida, Y. (2003). “Review of Sims-Williams Bactrian Documents,” Bulletin of the Asia Institute 14, pp. 154-159.