حکیم زلالی خوانساری و هنر ترکیب‌سازی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 201، مرداد 1397، صفحه 103-132   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.72215

نویسندگان

حیدرعلی دهمرده^* ؛ سامره شاهگلی

دانشگاه زابل

چکیده

زبان فارسی جزو زبان‌های ترکیبی است. پیوستن واژه‌ های زبان به همدیگر با افزودن انواع وندها به واژه، یکی از شیوه‌ های متداول جهت ترکیب ‌سازی است. واژه‌ سازی، نشانة زایایی زبان و از مهم‌ ترین شیوه ‌های تداوم و پایداری آن به شمار می‌رود. زلالی خوانساری (1025 ه.ق)، از جمله شاعران برجستة سبک هندی است. وی به عنوان شاعری آگاه به اسرار کیمیاگری زبان، برای بیان مفاهیم هنری و ذهنی خویش از واژگان زبان سود جسته است تا ترکیباتی تازه را بیافریند. چنانکه ساخت ترکیب، به عنصر غالب در شعر او در آمده است. از همین رهگذر، بسامد بالای ترکیبات بدیع، نوا و آهنگ خاصّ ترکیبات، زبان استوار و نیز تخیّل قوی و گنجاندن همة این موارد در سیاق ترکیبات، در باروری و غنای شعر وی تأثیر فراوانی داشته است. در این پژوهش انواع ترکیب‌سازی‌های خلّاقانة اشعار زلالی خوانساری در ذیل سه بخش: مضامین فکری، ساختمان دستور زبان و بلاغت بررسی شده است. دستاوردهای پژوهش ناظر بر این است که زلالی با استفاده از خصوصیّت زایایی زبان و ویژگی ترکیب‌پذیری آن، کلمات و ترکیبات بی‌نظیری ساخته است. از میان انواع نو ترکیبات شاعر، ترکیبات اسمی، هم از لحاظ بلاغت و فصاحت و هم از لحاظ بدعت و تازگی از اهمیّت فراوانی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

حکیم زلالی خوانساری؛ دیوان اشعار؛ ترکیب‌سازی؛ ترکیبات اسمی

مراجع

اسفندیاری، علی. (1368). دربارة شعر و شاعری، گردآوری سیروس طاهباز، دفترهای زمانه.

امیری خراسانی، احمد؛ دهمرده، حیدرعلی. (1385). «حکیم زلالی خوانساری»، فصلنامة ادبیات و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، شمارة 19، بهار، صص 39-17.

اوستا، مهرداد. (1388). افسوس بی‌سخن، چاپ اول، تهران: حوزة هنری.

بخشی، یوسف. (1336). تذکرۀ شعرای خوانسار، تهران: چاپ میرپور.

براهنی، رضا. (1371). طلا در مس (در شعر و شاعری). تهران: نشر نویسنده.

حافظ، خواجه‌شمس‌الدین. (1389). دیوان غزلیات، تصحیح محمدقزوینی و قاسم غنی، تهران: طلوع.

خاقانی، افضل‌الدین بدیل. (1375). دیوان اشعار، ویراستة میرجلال‌الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.

خیام‌پور، عبدالرسول. (1392). دستور زبان فارسی، چاپ شانزدهم، تبریز: انتشارات ستوده.

رحمانی، نازنین. (1394). بررسی سبکی مثنوی‌های زلالی خوانساری، پایان‌نامة کارشناسی ‌ارشد دانشگاه الزهرا(س). استاد راهنما حسین فقیهی.

زرین کوب، عبدالحسین. (1355). با کاروان حله، چاپ سوم، تهران: جاویدان.

زلالی خوانساری. (1384). کلیّات اشعار، تصحیح و تحقیق دکتر سعید شفیعیون، تهران: کتابخانة مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سایپر، ادوارد. (1376). زبان، درآمدی بر مطالعة سخن گفتن، ترجمة علی محمد حق‌شناس، تهران: سروش.

شریعت، محمّد جواد. (1349). دستور زبان فارسی، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.

شفیعی‌کدکنی، محمد رضا. (1368). موسیقی شعر، تهران: انتشارات آگاه.

شفیعی‌کدکنی، محمد رضا. (1378). صورخیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات آگاه.

شفیعی‌کدکنی، محمد رضا. (1380). ادوار شعر فارسی، چاپ دوم، تهران: سخن.

شفیعیون، سعید. (1387). زلالی خوانساری و سبک هندی، چاپ اول، تهران: سخن.

شمیسا، سیروس. (1374). کلیّات سبک شناسی، چاپ سوم، تهران: انتشارات فردوس.

صفا، ذبیح الله. (1372). تاریخ ادبیات ایران، ج 5، تهران: انتشارات فردوس.

طباطبایی، علاءالدین. (1382). اسم و صفت مرکب در زبان فارسی، چاپ اول، تهران: مرکز.

عاصی، مصطفی. (1383). پردازش دستوری زبان فارسی با رایانه، ویژه نامة فرهنگستان، جلد اول، شمارة اول.

فرشیدورد، خسرو. (1363). دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

فرشیدورد، خسرو. (1380). لغت‌سازی و وضع اصطلاحات جدید علمی و فنی، تهران: سورة مهر.

کلباسی، ایران. (1380). ساخت اشتقاقی واژه در زبان فارسی امروز، تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی.

کزازی، میرجلال الدین. (1381). زیبایی‌شناسی سخن پارسی (بیان). چاپ ششم، تهران: مرکز.

مدرسی، فاطمه. (1388). «فرایند فراهنجاری واژگانی در اشعار شفیعی‌کدکنی»، فصلنامة زبان و ادب فارسی، شمارة 42، صص 47-63.

مدرسی، فاطمه. (1378). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.

گرمارودی، علی. (1383). صدای سبز، تهران: انتشارات قدیانی.

مقرّبی، مصطفی. (1372). ترکیب در زبان فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات طوس.

ناتل خانلری، پرویز. (1377). دستور زبان فارسی، تهران: توس.

نجف‌آبادی، هاجر؛ نوروزی، علی. (1394). «بررسی تطبیقی موسیقی درونی اشعار مذهبی زلالی خوانساری و ابن معتوق موسوی»، همایش بین‌المللی ادبیات و پژوهش‌های تطبیقی در آن، صص 1850-1869.

نظامی، الیاس بن یوسف. ((1378). مخزن الأسرار، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.

وحیدیان، تقی. (1386). دستور زبان فارسی (1). چاپ دهم، تهران: نشر سمت.

هراتی، سلمان. (1380). مجموعة شعرهای سلمان هراتی، چاپ دوم، تهران: دفتر شعر جوان.

Bradford, Richard ,(1994), Roman Jacobson: Life, language, art, London and New York.