بررسی حکم فقهی آغاز ارتباط کلامی با نامحرم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 125، مرداد 1400، صفحه 197-171   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i2.82407

نویسنده

مصطفی همدانی^*

دانش آموخته سطح چهار و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم

چکیده

یکی از حوزه‌های مورد بحث در علوم ارتباطی و نیز در فقه ارتباطات، نقطۀ آغاز ارتباط است. در این پژوهه، هنجارهای فقهی آغاز ارتباط کلامی با نامحرم در چند محور: اصل سخن‌گفتن با نامحرم، الگوهای آغاز ارتباط کلامی چون ارتباط کلامی منطقی، ارتباط کلامی عاطفی، ارتباط کلامی احترام‌آمیز (مانند سلام‌کردن)، ارتباط کلامی مفرح (شوخی) و ارتباط کلامی جنسی تحلیل شده است. نتیجه این است که هر نوع ارتباط کلامی با نامحرم که به‌قصد تلذذ جنسی خود یا ایجاد لذت جنسی در مخاطب یا با احتمال افتادن در گناه باشد، مغایر عفت در ارتباط درون‌فردی و ممنوع است و در غیر این صورت در حد ضرورت (به‌معنای وسیع ضرورت و شامل هر نوع نیاز متعارف دینی و دنیوی) مجاز است؛ چه ضرورت در ابراز احترام یا ابراز عواطف محبت‌آمیز غیرجنسی باشد و چه در شوخی غیرجنسی باشد. در موارد مجاز نیز این ارتباط باید با محوریت ارتباط میان‌فردی عفیفانه یعنی با پرهیز از هر نوع کلماتی که در عرف متعارف اسلامی محرک جنسی و حامل پیام جنسی است، برگزار شود. البته استفاده از الگوی اسلامی «سلام-پاسخ» در آغاز ارتباط مورد نیاز متعارف با نامحرم، همچنان مستحب و پاسخ آن هم واجب و در غیر این صورت حرام است.
 

کلیدواژه‌ها

ارتباطات؛ آغاز ارتباط؛ ارتباطات کلامی؛ فقه ارتباطات؛ فقه ارتباطات کلامی؛ نامحرم؛ ارتباط با نامحرم

مراجع

قرآن کریم

ابن ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر، قم: اسلامى، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی، 1406ق.

ابن‌بابویه، محمدبن على ، من لایحضره الفقیه، قم: اسلامى، 1413ق.

ابن‌بابویه، محمدبن على، الخصال، قم: اسلامى، 1362.

ابن‌حیون، نعمان‌بن محمد، دعائم الإسلام، قم: آل البیت، 1385ق.

ابن سعد، محمدبن‌سعد، الطبقات الکبرى، بیروت: دارصادر، 1968م.

ابن‌شعبه، حسن بن على، تحف العقول، قم: اسلامی، 1363ق.

ابن شهرآشوب، محمدبن على، مناقب آلأبیطالب(ع)، قم: علامه، 1379ق.

ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید لما فی الموطأ، وزارة عموم الأوقاف، المغرب، 1387ق.

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارالفکر، 1414ق.

اشتهاردى، علىپناه، مدارک العروة، تهران: دارالأسوة، 1417ق.

اصفهانى، ابوالحسن، وسیلة النجاة (مع حواشی الإمامالخمینی)، قم: مؤسسۀ آثار امام، 1422ق.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین، کتاب النکاح، قم: کنگرۀ شیخ اعظم، 1415ق.

آلستون، ویلیام پی، فلسفۀ زبان، ترجمۀ احمد ایران‌منش و احمدرضا جلیلی، چاپ اول.تهران: سهرودی، 1381.

بحرانى، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة، قم: اسلامى، 1405ق.

برکو، روی، ولوین، اندرو؛ ولوین، دارلین، مدیریت ارتباطات، ترجمۀ سیدمحمد اعرابی و داوود ایزدی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1389.

بلیک، رید؛ هارولدسن، ادوین، طبقه‌بندی مفاهیم در ارتباطات، ترجمۀ مسعود اوحدی، تهران: سروش، 1393.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، مصابیح الظلام، قم: مؤسسۀ علامه بهبهانی، 1424ق.

بهجت، محمدتقى، استفتائات، قم: دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، 1428ق.

تبریزى، جواد، استفتاءات جدید، قم: بی‌نا، بیتا.

تبریزى، جواد ، صراط النجاة، قم: دارالصدیقة الشهیدة، 1427ق.

حافظ‌نیا، محمدرضا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت،‌ 1386.

حرعاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، قم: آل البیت، 1409ق.

حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، چاپ اول، قم: اسلامى، 1419ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقى، قم: دار التفسیر، 1416ق

حمیرى، عبدالله‌بن‌جعفر، قرب الإسناد، قم: آل البیت، 1413ق.

خامنه‌اى، على، أجوبة الاستفتاءات، قم: دفتر معظم له، 1424ق.

خمینى، روح اللّه ، توضیح المسائل، قم: اسلامى، 1424ق.

خمینى، روح اللّه ، تحریرالوسیلة، قم: دارالعلم، بیتا.

خویى، ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم: إحیاء آثارالإمام الخوئی، 1418ق.

رستمی، سمیه؛ مرادخانی، احمد؛ سالاری‌فر، محمدرضا؛ شفیعی مازندرانی، سیدمحمد، «بررسی شاخص‌های ارتباط کلامی با نامحرم با رویکرد سبک زندگی اسلامی»، پژوهشنامۀ سبک زندگی، ش7، پاییز و زمستان 1397، صص111تا125.

زنجانى، موسى، کتاب نکاح، قم: مؤسسۀ پژوهشى رأى‌ پرداز، 1419ق.

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: المنار، 1413ق.

سبزوارى، محمدباقر، ذخیرة المعاد، قم: آل البیت، 1247ق.

سجودی، فرزان، «نشانه‌شناسی کاربردی»، چاپ اول، تهران: علم، 1387.

سیفى مازندرانى، على اکبر، دلیل تحریرالوسیلة (الستر و الساتر)، تهران: نشرآثار امام، 1417ق.

شهید اول، محمدبن‌مکى، اللمعة الدمشقیة، بیروت: الدار الإسلامیة، 1410ق.

شهید ثانى، زین الدین‌بن‌علی رسائل الشهید الثانی، قم: دفتر تبلیغات، 1421ق.

شهید ثانى ، مسالک الأفهام، قم: مؤسسۀ المعارف الإسلامیة، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.

طاهرنیا، احمد، «ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم از دیدگاه کتاب و سنت»، مجلۀ تخصصی معرفت، ش122، 1386ش، 132تا113.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم ، العروة الوثقى، بیروت: اعلمی، 1409ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم ، العروة الوثقى(المحشّى)، قم: اسلامى، 1419ق.

طباطبایى، على‌بن‌محمدعلی، ریاض المسائل، قم: مؤسسۀ آل البیت(ع)، 1418ق.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان، قم: اسلامى، 1417ق.

طبرى آملى، محمدبن جریر، دلائل الإمامة، قم: بعثت، 1413ق.

طوسى، محمدبن حسن ، الخلاف، قم: اسلامى، 1407ق.

طوسى، محمدبن حسن ، النهایة، بیروت: دار الکتاب العربی، 1400ق.

طوسى، محمدبن حسن ،المبسوط، تهران: چاپخانۀ مرتضوی، 1387ق.

طوسى، محمدبن حسن ، تهذیب الأحکام، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407ق.

عسکرى، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، چاپ اول، بیروت: بی‌نا، 1400ق.

علامه حلى، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسۀ آل البیت، 1414ق.

علامه حلى، حسن بن یوسف ، أجوبة المسائل المُهَنّائیة، قم: چاپخانۀ خیام، 1401ق.

فاضل لنکرانى، محمد، جامع المسائل، قم: امیر قلم، بیتا.

فاضل هندى، محمدبن حسن، کشف اللثام، قم: اسلامى، 1416ق.

فرهنگی، علی اکبر، ارتباطات غیرکلامی، تهران: میدانچی، 1395.

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌مرتضی، الشافی، تهران: لوح محفوظ، 1425ق.

فیومى، احمدبن محمد، المصباح المنیر، قم: دار الهجرة، 1414ق.

کشى، محمدبن عمر، اختیارمعرفةالرجال، قم: آل البیت(ع)، 1363.

کلینى، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

کوثری، مسعود، «نشانه‌شناسی رسانه‌های جمعی»، فصلنامۀ علمی ترویجی وسایل ارتباط جمعی رسانه، ش1، 1387، صص31تا56.

گلپایگانى، محمدرضا، هدایة العباد، قم: دار القرآن الکریم، 1413ق.

محسنیان راد، مهدی(الف)، ارتباط شناسی،  تهران: سروش، 1385.

محسنیان راد، مهدی (ب)،  ارتباطات انسانی، چاپ پنجم، تهران: سمت، 1397.

محقق‌ حلى، جعفربن حسن، شرائع الإسلام، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق کرکى، علی‌بن حسین، جامع المقاصد، قم: آل البیت، 1414ق.

مصطفوى، محمد کاظم، مائة قاعدة فقهیة، چاپ چهارم، قم: اسلامى، 1421ق.

مفید، محمدبن محمد، المقنعة، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.

مقدس اردبیلى، احمدبن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم: اسلامى، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر، العروة الوثقى مع التعلیقات، قم: مدرسۀ علىبنابى‌طالب(ع)، 1428ق.

مکارم شیرازی، ناصر ، الفتاوى الجدیدة، چاپ دوم، قم: مدرسۀ امام على‌بن‌ابیطالب(ع)، 1427ق.

مکارم شیرازی، ناصر ،کتاب النکاح، قم: مدرسۀ امام على بنابىطالب(ع)، 1425ق

میلر، جرالدر، ارتباط کلامی، ترجمۀ علی ذکاوتی قراگزلو، تهران: سروش، 1389.

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، غنائم الأیّام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.

نجفى مرعشی، شهابالدین، منهاج المؤمنین، قم: کتابخانۀ آیتالله مرعشى، 1406ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی، رسائل و مسائل، قم: کنگرۀ نراقیین، 1422ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی ، مستند الشیعة، قم: آل البیت، 1415ق.

وود، جولیاتی.، ارتباطات میان‌فردی، ترجمۀ مهرداد فیروزبخت، بی‎جا: مهتاب، 1394.

1. Dean, James M.; A. M. C. Waterman (auth.); James M. Dean, A. M. C. Waterman (eds.); Religion and Economics_Normative Social Theory, Springer, Netherlands (1999)
2. Steinberg, Sheila; An Introduction to Communication Studies, JUTA, 2007.
3. Tiberius, Valerie; Hall, Alicia; Normative theory and psychological research: Hedonism, eudaimonism, and why it matters; The Journal of Positive Psychology ; Vol. 5, No. 3, May 2010; Pp 212-225.
4. Vocate, Donna R.; Intrapersonal Communication: Different Voices, Different Minds, LEA, New Jersey, 1994.