نگاهی به تصحیح ابیات آغازین شاهنامه (براساس تصحیح علمی ـ انتقادی جلال خالقی مطلق)

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 205، مرداد 1398، صفحه 1-27   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.77567

نویسندگان

علی نورصبحی؛ محمدجعفر یاحقی^* ؛ محمدرضا راشد محصل

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تنوع و ویژگی ­های منحصر به ­فرد دست­ نویس ­های شاهنامه، تصحیح آن را پیچیده و دشوار کرده است. از قرن هشتم تا به امروز تصحیح ­های فراوانی از این اثر به روش ­های مختلف به ­دست آمده است. جلال خالقی مطلق شاهنامه ­را به‌شیوۀ علمی - انتقادی تصحیح کرد و طی سال‌ های 1366 تا 1386 در 8 مجلد به چاپ رساند. وی در این تصحیح از پانزده دست ‌نویس بهره گرفته و نسخه بدل ‌های متن را در پایین صفحات نشان داده است. این مقاله با توجه به اصول تصحیح علمی - انتقادی و دست ‌نویس­های متن، بر آن­ است که کوشش خالقی مطلق، نمونة کاملی از یک تصحیح علمی - انتقادی که خواننده را از رجوع به دست ­نویس­ ها بی­نیاز ­کند، نیست. به این منظور، ابیات آغازین شاهنامه که در تصحیح خالقی مطلق «دیباچه» نامیده شده، ذیل عنوان ‌های «نسخه بدل‌ ها و متن» و «کاستی ‌ها و افزودگی ‌ها» بررسی و پیشنهادهایی جهت ویراست هرچه بهتر متن ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ دست‌نویس؛ ابیات آغازین شاهنامه؛ مصحِّح؛ تصحیح علمی ـ انتقادی

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: سخن.

امیدسالار، محمود. (1370). «بعضی احادیث نبوی در شاهنامه». ایران‌شناسی. شمارۀ 9. صص 110-124.

بیهقی، ابوالفضل. (1388). تاریخ بیهقی. به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.

پرهام، باقر. (1373). «نخستین فکرت پسین شمار (نگاهی دیگر به مقدمه شاهنامه)». ایران‌شناسی. شمارۀ 4. صص 746-760.

خالقی مطلق، جلال. (1364). «معرفی و ارزیابی برخی از دست‌نویس‌های شاهنامه». ایران‌نامه. شمارۀ 11. صص 378-406.

خالقی مطلق، جلال. (1365). «یادداشت‌هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه (1)». ایران‌نامه. شمارۀ 15. صص 362-390.

خالقی مطلق، جلال. (1380). «نکاتی بر ملاحظاتی». ایران‌شناسی. شمارۀ 50. صص 325-344.

خالقی مطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاهنامه. بخش یکم. تهران: مرکزدایزه المعارف بزرگ اسلامی.

خالقی مطلق، جلال. (1394). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.

خطیبی، ابوالفضل. (1391). خرد بر سر جان (نامگانۀ دکتر احمدعلی رجایی بخارایی). به‌کوشش محمدجعفر یاحقی، محمدرضا راشد محصل، سلمان ساکت. تهران: سخن.

دوستخواه، جلیل. (1374). «کوششی دیگر در شاهنامه‌پژوهی». آشنا. سال چهارم. ش 24. صص 19-32.

دهخدا، علی‌اکبر. (1351). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

رواقی، علی. (2535). واژه‌های ناشناخته در شاهنامه (دفتر2). بی جا.

زریاب خویی، عباس. (1370). «نگاهی تازه به مقدمه شاهنامه». ایران‌نامه. ش37. صص14-23.

سنایی، مجدود بن آدم. (1329). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه. به کوشش تقی مدرس رضوی. تهران: چاپخانۀ سپهر.

الشیبانی، عمروبن ابی عاصم الضحاک بن مخلد. (1400 ق). السنه و معه ظلال الجنه فی تخریج السنه. 2جلد. دمشق.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1380). شاهنامه. از روی دست‌نویس موزۀ فلورانس، گزارش ابیات و واژگان دشوار. به کوشش عزیزالله جوینی. تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه. براساس چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه (تصحیح و توضیح واژه‌ها و معنای ابیات). به کوشش کاظم برگ‌نیسی. تهران: فکر روز.

فردوسی، ابوالقاسم. (ف 411 ق.). شاهنامه. فلورانس: کتابخانۀ ملی فلورانس. به نشانِ Ms. C1.III. 24. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 614 ق.

فردوسی، ابوالقاسم. (ف 411 ق.). شاهنامه. لندن: کتابخانۀ بریتانیا. به نشانِ Add. 21103. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 675 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. استانبول: کتابخانۀ طوپقاپوسرای. به نشانِ H. 1479. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 731 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. لنینگراد: کتابخانۀ عمومی دولتی لنینگراد. به نشانِ 316-317. [نسخۀ خطی] تألیف 400ق. تاریخ کتابت 733 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. قاهره: دارالکتب قاهره. به نشانِ 6006 س. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 741 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. قاهره: دارالکتب قاهره. به نشانِ تاریخ فارسی 73. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 796 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. لیدن: کتابخانۀ دانشگاه لیدن هلند. به نشانِ Or. –Nr.494. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 840 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. لندن: کتابخانۀ بریتانیا. به نشانِ Or. 1403. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 841 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. پاریس: کتابخانۀ ملی پاریس. به نشانِ Suppl. Pers. 493. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 844 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. واتیکان: کتابخانۀ پاپ. به نشانِ Ms.Pers.118. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 848 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. لنینگراد: انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم شوروی . به نشانِ S.1654. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 849 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. آکسفورد: کتابخانۀ بادلیان. به نشانِ Ms.Pers.C.4.. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 852 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. لندن: کتابخانۀ بریتانیا. به نشانِ Add.18188. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 891 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. برلین: کتابخانۀ دولتی برلین. به نشانِ Ms.Or.24255. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 894 ق.

فردوسی، ابوالقاسم.(ف 411 ق.). شاهنامه. استانبول: کتابخانۀ طوپقاپوسرای. به نشانِ H.1510. [نسخۀ خطی] تألیف 400 ق. تاریخ کتابت 903 ق.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1385). نامه باستان (گزارش و ویرایش شاهنامه). تهران: سمت.

مجتبائی، فتح الله. (1362). «چند نکته دیگر دربارۀ ابیاتی از شاهنامه». آینده. شمارۀ 8 و 9. صص 602-612.

مجلسی، محمدباقر. (بی‌تا). بحارالانوار. ج40 و 62. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

محیط طباطبایی، محمد. (1387). «عقیدۀ دینی فردوسی». نامۀ انجمن. شمارۀ 29. صص31-94.

مقدسی، مطهربن طاهر. (بی‌تا). البدء و التاریخ. بیروت: مکتبه الثقافه الدینیه.

مهدوی دامعانی، احمد. (1372). «مذهب فردوسی». ایران‌شناسی. ش17. صص20-53.

ناصرخسرو قبادیانی. (1357). دیوان اشعار. به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل. شعبۀ تهران.

نظامی عروضی. (1327). چهارمقاله. تصحیح محمد قزوینی. به کوشش محمد معین. هلند: چاپخانۀ بریل لیدن.

نوریان، مهدی. (1378). «نخستین فکرت پسین شمار». نشر دانش. سال شانزدهم. ش3. صص29-35.

Wolff, Fritz, Clossar Zu Firdosis Schahname, 1935, Gedruckt in der reichsdruskerei, Berlin.