تجربۀ عرفانی در «موقعیّت های مرزی» و بازتاب آن در داستان طوطی و بازرگان

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 205، مرداد 1398، صفحه 29-55   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.83854

نویسنده

قدرت الله طاهری^*

دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مثنوی معنوی مولانا، چنانکه از محتوای آن برمی­آید و اطّلاعات تاریخی مربوط به قصد و غرض گویندۀ آن نیز مؤیّد آن است، متنی «تعلیمی» است و هر متن تعلیمی در درجۀ نخست، محصول اطّلاعات، دانش و تراوشات ذهنیِ فرد گوینده و نویسنده و در درجۀ دوم برآمده از «هوشیاری و آگاهیِ پیشینی» مؤلّف است. با وجود این، در مثنوی، همچون غزلیّات شمس که گویندۀ آن بیشتر در سیطرۀ ناهوشیاری و قرار گرفتن در کشف و شهودهای ناب عرفانی است، جلوه­هایی از «تجارب و کشف و شهودهای عرفانی» را می­توان سراغ گرفت؛ به‌عبارت‌دیگر، مولانا در پاره­ای از تمثیلات مثنوی، با خلق موقعیّت­هایی، شخصیّت­ های داستانی خود را در معرض «تجربه ­های عرفانی و کشف و شهود» قرار می ­دهد. موقعیّت ­هایی که این شخصیّت ­ها وارد تجربۀ عرفانی می­شوند، بی­شباهت با «موقعیّت ­های مرزی/حدّی» (Boundary Situation) مدّ نظر فلاسفۀ اگزیستانسیالیست نیست. به نظر فلاسفۀ مذکور، آدمی در موقعیّت ­های خاصّی مستعدّ ایجاد تحوّل بنیادین در وجود خویش و استعلا یافتگی است. این موقعیّت ­ها می­توانند در اثر بحران ­های روحی و روانی، عجز و ناتوانی اساسی، مواجهه با پرسش­ های لاینحل، برخورد با افرادی شگفت، فربه­ شدگی بیش‌ازحد در یک وضعیّت معرفتی و عوامل دیگر به وجود آیند. داستان طوطی و بازرگانِ مثنوی، یکی از تمثیلات پیچیدۀ عرفانی است. در این داستان، یکی از قهرمانان اصلی آن، یعنی بازرگان، بعد از مواجهه با «مرگ تصنّعی» طوطی خود و از دست دادن آن، به‌عنوان بزرگ‌ ترین تعلّق ذهنی خود، در موقعیّت مرزی قرار می­گیرد و همین موقعیّت او را برای ورود به عالم تجارب عرفانی مهیّا می­کند. بازرگان، ضمن از سر گذراندن تجربۀ عرفانی دچار استحالۀ شخصیّتی (تولّد مجدّد) و استعلای شخصیّتی می­شود. در خوانشی دیگر، بازرگانِ این تمثیل، بازنمودِ بخشی از وجودِ مولانا و منعکس­کنندۀ تجارب عرفانی خود اوست که در مواجهه با شمس تبریزی، دچار تحوّل و استعلای شخصیّتی شده است. به این دلیل، در قسمتی از داستان، مولانا (راوی) با شخصیّت داستانی خود (بازرگان) چنان در هم ادغام می­شوند که به نفس واحدی تبدیل می­شوند.

کلیدواژه‌ها

مولانا جلال ‌الدین؛ مثنوی معنوی؛ تجربۀ عرفانی؛ اگزیستانسیالیسم؛ موقعیّت های مرزی؛ استعلای شخصیّتی

مراجع

انقروی، اسماعیل. (1349). شرح کبیر انقروی. ترجمۀ عصمت ستّارزاده. جزء دوم از دفتر اوّل. تهران: چاپخانۀ میهن.

باربور، ایان. (1374). علم و دین. ترجمۀ بهاءالدّین خرّمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

پورنامداریان، تقی. (1375). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی؛ تحلیلی از داستان‌های عرفانی- فلسفی ابن سینا و سهروردی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

پورنامداریان، تقی. (1384). گمشدۀ لب دریا؛ تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ. چاپ دوم. تهران: انتشارات سخن.

توکّلی، حمیدرضا. (1389). از اشارت‌های‌دریا؛ بوطیقای روایت در مثنوی. چاپ‌اوّل. تهران: انتشارات‌مروارید.

جمادی، سیاوش. (1392). زمینه‌ها و زمانۀ پدیدارشناسی. تهران: انتشارات ققنوس.

جیمز، ویلیام. (1343). دین و روان. ترجمۀ مهدی قائنی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

جیمز، ویلیام. (1393). تنوّع تجربه دینی. ترجمۀ حسین کیانی. چاپ دوم. تهران: انتشارات حکمت.

رینه، توما. (1385). «اضطراب هستی». ترجمۀ چیترا رهبر. مجلّۀ سمرقند. ش 13 و 14. صص 39-45

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1386ب). نردبان شکسته. چاپ سوم. تهران: انتشارات سخن.

ژوزف، ادوارد. (1368). طوطیان؛ بحثی‌دربارۀ داستان طوطی‌ و بازرگان. چاپ دوم. تهران: انتشارات اساطیر.

سارتر، ژان پل. (بی‌تا). هستی و نیستی. ترجمۀ عنایت‌الله شکیباپور. نسخۀ الکترونیکی. مؤسّسۀ تهران: انتشارات شهریار.

سارتر، ژان پل. (1384). اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. ترجمۀ مصطفی رحیمی. تهران: انتشارات نیلوفر.

طاهری، قدرت الله. (1392). روایت سرّ دلبران؛ بازجست تجربه‌ زندگی و تجارب تاریخی مولانا در مثنوی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات علمی.

طلیعه‌بخش، منیره و علیرضا نیکویی. (1396). «معرفت و موقعیت‌های مرزی در مثنوی مولوی». دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء. سال نهم. شماره 16. بهار و تابستان 1396. صص 83- 116

عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1388). اسرارنامه. مقدّمه. تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات سخن.

فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1333). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1385). مولانا جلال‌الدّین محمّد مشهور به مولوی. تهران: انتشارات معین.

فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1373). شرح‌مثنوی شریف. ج اوّل‌و‌دوم. چاپ هفتم. تهران: انتشارات علمی-فرهنگی.

کیرکگور، سورن. (1385). ترس و لرز. ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان. چاپ پنجم. تهران: نشر نی.

لامارک، پیتر. (1396). فلسفۀ ادبیات. ترجمۀ میثم محمّدامینی. چاپ اوّل. تهران: فرهنگ نشر نو.

مک‌کواری، جان. (1377). فلسفۀ وجودی. ترجمۀ محّدسعید حنایی کاشانی. تهران: انتشارات هرمس.

مک‌کواری، جان. (1396). مارتین هایدگر. ترجمۀ محمّدسعید حنایی کاشانی. تهران: انتشارات هرمس.

ملکیان، مصطفی. (1387). مشتاقی و مهجوری. چاپ سوم. تهران: نشر نگاه معاصر.

مولانا، جلال‌الدّین محمّد. (1393). فیه ما فیه. تصحیح بهمن نزهت؛ تهران: انتشارات سخن.

مولانا، جلال‌الدّین محمّد. (1393). مثنوی معنوی. مجلّد اوّل (دفتر اوّل و دوم). تصحیح مجدّد و ترجمه حسن لاهوتی. چاپ اوّل. تهران: میراث مکتوب.

نجفی، زهره. (1395). «بررسی و تفسیر رمزگان‌های متنی در داستان طوطی و بازرگان مثنوی». فنون ادبی. سال هشتم. ش ماره دوم (پیاپی15). تابستان. صص 191-200

وارنوک، مری. (1396). اگزیستانسیالیسم. ترجمۀ حسین کاظمی یزدی. چاپ اوّل. تهران: ماهگون.

وال، ژان. (1345). اندیشۀ هستی. ترجمه باقر پرهام. تهران: انتشارات کتابخانۀ طهوری.

هایدگر، مارتین. (1389). هستی و زمان. ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان. چاپ اول. تهران: نشر نی.

یاری گل‌درّه، سهیل. (1392). «منبعی دیگر برای حکایت طوطی و بازرگان». گزارش میراث. دورۀ دوم. سال هفتم. شماره سوم و چهارم. مرداد-آبان 1392. ص 62.

یاسپرس، کارل. (1377). عالم در تفکّر فلسفی. ترجمۀ محمد عبادیان. چاپ اوّل. تهران: نشر پرسش.

یاسپرس، کارل. (1383). کوره راه خرد. ترجمۀ مهبد ایرانی‌طلب. چاپ دوم. تهران: نشر قطره.