عطسه؛ تصویری اساطیری از انتقال روح

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 208، اردیبهشت 1399، صفحه 119-105   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v52i4.81220

نویسندگان

علیرضا حاجیان‌نژاد^{* 1}؛ نگین مژگانی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

یکی از معانی واژۀ «عطسه» در زبان و ادبیات فارسی «فرزند و نتیجۀ مشابه با نمونۀ اصلی» است. پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخی برای این پرسش است که «چه ارتباطی بین عطسه، زایایی و تولیدمثل وجود دارد؟». تصاویری که بر پایۀ پیوندی مجهول بین عطسه و مفهوم زایایی شکل گرفته‌اند، در زبان‌ ها و فرهنگ ‌های ملل دیگر نیز یافت می‌شوند. ریشه ‌یابی این تصاویر در اسطوره ‌های مربوط به آفرینش و زایایی، همچنین معجزات و کراماتی که به‌نوعی با این مسأله در ارتباط‌ اند، توجه ما را به این نکته جلب می‌کند که «عطسه» مانند تصاویر دیگری چون «پاشیدن بزاق» و «دمیدن»، یکی از تصاویر رایج انتقال روح در اساطیر دنیای باستان و متون  یهودی، مسیحی و اسلامی است که به ادبیات فارسی راه یافته است.

کلیدواژه‌ها

عطسه؛ آفرینش؛ روح؛ اسطوره؛ بزاق؛ دمیدن؛ زایایی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

81220-متن مقاله به فرمت PDF-386211-1-10-20200921.pdf

مراجع

قرآن کریم.

ابوشهبه، محمد بن محد. (1408). الاسراییلیات و الموضوعات فی الکتب التفسیر. القاهره: مکتبة السنة.

استعلامی، محمد. (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی (بر اساس تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر). جلد اول. چاپ اول. تهران: زوار.

البوشنجی، شیخ ابوالحسن بن الهیصم. (1384). قصص الانبیاء. ترجمه محمد بن اسعد بن عبدلله الحنفی التستری. تصحیح سید عباس محمدزاده. چاپ اول. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

الدمیری، کمال الدین محمد بن موسی. (1362). حیاة الحیوان الکبری. مصر: مطبة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.

الراوندی، قطب‌الدین. (1409). الخرایج و الجرایح. التحقیق و النشر فی مؤسسة الامام المهدی. الطبعة الاولی. قم: المطبعة العلمیة.

الزبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی. (2004). تاج العروس من جواهر القاموس. تصحیح محمد محمد الطناحی. الجزء السادس عشر. کویت: مطبعة حومة الکویت.

السمرقندی، ابی لیث نصر بن محمد. (طبعة جدیدة مصححة). التنبیه الغافلین فی المؤعظة بأحادیث سید الانبیاء و المرسلین. بیروت: دارالمعرفة.

السیوطی، جلال‌الدین. (1424). الدّر المنثور فی التفسیر بالمأثور. تصحیح عبدلله بن عبد المحسن الترکی. الطبعة الاولی. القاهره: مرکز هجر للبحوث و الدراسات العربیة و الاسلامیة.

امام احمد بن محمد بن حنبل. (1374). المسند. شرحه و صنع فهارسه احمد محمد شاکر. الجزء 14. مصر: دارالمعارف.

ایرج‌پور، محمد ابراهیم. (1388). «شیوه‌ای نادر از تبرک و شفابخشی در متون عرفانی». مطالعات عرفانی. بهار و تابستان. شماره 9. 28-5.

برزگر خالقی، محمدرضا. (1395). شرح دیوان خاقانی. جلد اول. چاپ سوم. تهران: زوار.

بلخی، مولانا جلال‌الدین محمد. (1393). مثنوی معنوی. مجلد اول. آخرین تصحیح رینولد.ا. نیکلسون. تصحیح مجدد حسن لاهوتی. چاپ اول. تهران: میراث مکتوب.

بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. (1392). تاریخ بیهقی. مقدمه، تصحیح، تعلیقات، توضیحات و فهرست‌ها محمد جعفر یاحقی. چاپ چهارم. تهران: سخن.

خاقانی، افضل‌الدین. (1391). دیوان. به کوشش ضیاءالدین سجادی. چاپ دهم. تهران: زوّار.

خلیقی، حسین. (1354). آفرینش و نظر فیلسوفان اسلامی دربارۀ آن. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.

دانشنامه جهان اسلام. (1386). زیر نظر غلامعلی حداد عادل. جلد یازدهم. چاپ اول. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.

دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. جلد دهم (شمس ‌آباد- علی). چاپ دوم از دورة جدید. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

ساسانی، فرهاد. (1390). استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1393). درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام). چاپ چهارم. تهران: سخن.

طبری، محمد بن جریر. (1352). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. جلد اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کزازی، میر جلال‌الدین. (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چاپ ششم. تهران: مرکز.

محمد ابوزهو، محمد. (1984). الحدیث و المحدثون أو عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة. الطبعة الثانیة. الریاض: الریاسة العامة لاداراة البحوث العلمیة و الافتناء و الدعوة و الارشاد.

مقدسی، مطهر بن طاهر. (1349). آفرینش و تاریخ. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. جلد سوم. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مهدوی‌فر، سعید. (1391). «شرحی دوباره بر دیوان خاقانی». (مجله کتاب ماه). تیر ماه. شماره 63 (پیاپی 177). 75-52.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1376). کشف الاسرار و عدة الابرار. جلد دوم. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

نظامی گنجه‌ای. (1391 الف). هفت پیکر. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ یازدهم. تهران: قطره.

نظامی گنجه‌ای. (1391 ب). مخزن الاسرار. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ چهاردهم. تهران: قطره.

نظامی گنجه‌ای. (1397). لیلی و مجنون. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هجدهم. تهران: قطره.

نظامی گنجه‌ای. (1388). اقبالنامه. با تصحیح و حواشی وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هفتم. تهران: قطره.

نظامی گنجه‌ای. (1316). شرفنامه. تصحیح حسن وحید دستگردی. چاپ اول. تهران: مطبعه ارمغان.

نظامی گنجه‌ای. (1369). لیلی و مجنون. تصحیح برات زنجانی. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم عطار. (1388). مصیبت ‌نامه. تصحیح و مقدمه و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی. چاپ پنجم. تهران: سخن.

(؟) (1354). منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفة المریدین. بر اساس نسخه مورخ 543 هجری. تصحیح احمدعلی رجایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

Bell, John. (1872). Bell's new Pantheon or Historical Dictionary of the Gods, Demi- Gods, Heroes, vol 1, British Library Strand, London.

Bonnety, A. (1871). Documents Historiques sur la Religion des Romains et sur la Connassaince, tome 2, Bureau Annales de Philosophie Chretienne, Paris.

Callaway, Reverend Henry. (1868). the Religious System of the Amazulu, Unkulunkulu, the Tradition of Creation as Existing among the Amazulu and Other Tribes of South Africa, Trubner and co, London.

Carmichael, calum. (1998). "Women's Offences and Biblical Law", Forum Historical iuris. Feb, 14, (online journal). https://forhistiur.de/1998-02-carmichael/.

D.Wallis, Wilson. (1919). "the Romance and the Tragedy of Sneezing", the Scientific Monthly, Vol 9, no 6, Dec, pp 526-538.

Deschanel, Émile. (1854). le Mal qu'on a dit des Femmes, Victor Lecou, Paris.

Dictionnare General de la Langue Française et Vocabulaire Universel. (1832) 1ème tome (A-L), Aime Andre Libraire, Paris.

Dundes, Alan. (1992), the Evil Eye. Univ of Wisconsin Press, Wisconsin.

Frayer Griggs, Daniel. (2013). "Spittle, clay and creation in John 9:6 and some Dead Sea scrolls". The society of biblical literature, Vol 132, no3, 659-670.

Gadalla, Moustafa. (2018). La Cosmologie Egyptienne l'Univers Anime. 3ème edition, Tehuti Recherch Foundation, Greensboro.

Gifford, John. (1793). The History of France, Volume 1. London.

Le Dictionnare de l'Academie Français. (1835). 9ème edition, l'Academie Français.

Oxford Dictionary of English. (2010), 3th edition, Oxford university press.

Parley, Peter. (1839). Tales about the Mythology of Greece and Rome, printed for Thomas Tegg, London.

Pool, Matthew. (1852). Annotation upon the Holy Bible, Robert carter and brothers, New York.

R.Horn, Laurence. (2004). "Spitten Image: Etymythology and Fluid", American speech. Vol 79, no 1, spring 2004, 33-58.

Richardson, Clark and Johnson. (1820). the Works of Aristotle (Problems) the famous philosopher, London.

The Holy Bible. (2005), new King James Version, Thomas Nelson, Nashaville.

Tsedaka, Benyamim. (2013). the Israelite Samaritan Version of the Torah, Wm.B.Eerdmans publishing co, Michigan.

W.Van der Horst, Pieter. (2013). Studies in Ancient Judaism and Early Christianity, Brill, Boston.