زباهنگ ناسزا در فارسی و معادل‌های ترجمه‌شدۀ انگلیسی براساس الگوی هایمز؛ مطالعۀموردی پیکرۀ زبانی رمان دایی‌جان ناپلئون

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 2، دوره 53، شماره 4، بهمن 1399، صفحه 31-59   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی ( زبان و فرهنگ )

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/lts.v53i4.86546

نویسندگان

معصومه مهرابی^{* 1}؛ بهروز محمودی بختیاری²

¹گروه زبان انگلیسی و زبانشناسی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران

²گروه هنرهای نمایشی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

این پژوهش مقولۀ ناسزا را بر مبنای داده‌های پیکره‌ای در زبان‌های فارسی و انگلیسی بررسی می‌کند. در اینجا از مفهوم زباهنگ برای اشاره به رابطۀ دو سویۀ زبان و فرهنگ استفاده می‌شود. بررسی ناسزا می‌تواند به روشن‌تر شدن رابطة میان زبان و فرهنگ کمک کند، خاصه اینکه در دو زبان بررسی شود. به‌منظور انجام چنین تحقیقی از داده‌های زبانی رمان دایی‌جان ناپلئون اثر ایرج پزشک‌زاد و ترجمۀ انگلیسی آن اثر دیک دیویس استفاده شده است. دلیل انتخاب ترجمۀ انگلیسی نیز این است که رفع و پرداختن به یکی از دغدغه‌های اصلی جامعه‌شناسان زبان بررسی تفاوت‌های فرهنگی جوامع است که ترجمه از یک زبان به زبان دیگر امکان این بررسی را فراهم می‌آورد؛ چراکه مترجم تا اشراف به مفاهیم فرهنگی در پس ناسزاها نداشته باشد به‌خوبی از عهدۀ ترجمه بر نمی‌آید و بررسی تطبیقی دو نمونۀ زبانی نشان می‌دهد که چه تفاوت‌هایی در این زمینه قابل مشاهده است. در این پژوهش کمی و کیفی برای هر کدام از موارد، علاوه بر ارائۀ بسامد وقوع، تحلیلی فرهنگی به شیوۀ کیفی هم ارائه شده است. الگوی مورد نظر این پژوهش الگوی SPEAKING  هایمز (1967) است که براساس آن انگیزۀ افراد برای ادای ناسزا با توجه به ملاحظات فرهنگی قابل توضیح است و تفاوت‌های زبانیِ ناشی از تفاوت‌های فرهنگی را تبیین می‌کند. این الگو انتخاب شده است تا به محقق این امکان را بدهد تا کارکردهای ناسزا را در زبان فارسی ارائه کند. این پژوهش می‌تواند به راهکارهایی برای ارائۀ معادل‌های ترجمه‌ای بهتر و دقیق‌تر از متون معاصر فارسی به زبان انگلیسی منجر شود. تحلیل داده‌های این پیکره نشان می‌دهد ناسزاها در برخی حوزه‌های مفهومی (حیوانات، ظواهر و اعضای بدن، صفات انسانی و ویژگی‌های شخصیتی، فهم و شعور و جنبه‌های عقلانی، آبرو و شرم و حیا، ناموس، اصل و نسب و پدر و مادر) شکل می‌گیرند و توهین‌های جنسی که پاکدامنی فرد یا کسانش را هدف می‌گیرد به‌دلایل فرهنگیِ قابل توضیح، پرکاربردترند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که هدف از زباهنگ ناسزا بیان تحقیر، بیان ترحم به‌گونه‌ای منفی، طعنه، پرخاش، عصبانیت و حتی آرزو و تمنای منفی است که با نفرین هم ارتباط دارد.

کلیدواژه‌ها

فرهنگ؛ ترجمه؛ زباهنگ؛ هایمز؛ دایی‌جان ناپلئون

مراجع

امیدسالار، م. (1374). نکاتی دربارة فحش و فحاشی در زبان فارسی. ایرانشناسی، 14، 341-350.

پیش‌قدم، ر. (1391). معرفی «زباهنگ» به‌عنوان ابزاری تحولگرا در فرهنگ‌کاوی زبان. فصلنامة مطالعات زبان و ترجمه، ۴۵(4)، 62-47.

پیش‌قدم، ر.، و عطاران، آ. (1392). نگاهی جامعه‌شناختی به کنش گفتاری قسم: مقایسة زبان‌های فارسی و انگلیسی. مطالعات زبان و ترجمه، ۴۶(۴)، 25-50.

پیش‌قدم، ر.، و فیروزیان‌ پوراصفهانی، آ. (1396). تأملی جامعه‌شناختی پیرامون کاربردهای گفتمانی «نمی‌دانم» در زبان فارسی در پرتو الگوی هایمز. مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 18، 7-35.

پیش‌قدم، ر.، و وحیدنیا، ف. (1394). کاربردهای «دعا» در فیلم‌های فارسی و انگلیسی در پرتو الگوی هایمز. جستارهای زبانی، ۶(7)، 1-23.

پیش‌قدم،ر.، فیروزیان پوراصفهانی، آ.، طباطبایی، س. (1396). واکاوی عبارت «نازکردن» و ترکیب‌های حاصل از آن در زبان فارسی در پرتو الگوی هَیَجامَد. مطالعات فرهنگ‌-ارتباطات، 39، 67-152.

پیش‌قدم،ر.، و نوروز کرمانشاهی، پ. (1394). ارتباط میان زبان، مذهب و فرهنگ: تحقیق و تدقیقی در کارکردهای لقب حاجی و واژه‌های وابسته در زبان فارسی. زبان‌پژوهی، 20، 27-51.

حلبی، ع. (1364). مقدمه‌ای بر طنز و شوخی در ایران. تهران: پیک ترجمه و نشر.

شریفیان، ف. (1391). مقدمه‌ای بر زبان‌شناسی فرهنگی. ترجمة لیلا اردبیلی. تهران: نویسة پارسی.

غیبی، ب. (1379). یادگار زریران: پژوهش‌های ایرانشناسی ناموارة دکتر محمود افشار. به کوشش ایرج افشار. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

فره‌وشی، ب. (1354). کارنامة اردشیر بابکان. تهران: دانشگاه تهران.

لازار، ژ. (1341). اشعار پراکندة قدیمی‌ترین شعرای زبان فارسی. تهران: گنجینۀ نوشته‌های ایرانی.

محمودی بختیاری، ب.، و سلیمیان، س. (1395). بررسی بی‌ادبی کلامی در نمایش‌نامة صیادان. جستارهای زبانی، ۷(۱)، 129-149.

میرعابدینی، ح. (1366). صد سال داستان‌نویسی ایران. تهران: چشمه.

 

 

Angelelli, C. (2000). Interpretation as a communicative event: A look through Hymes' Lenses. Meta: Translators' Journal, 45(4), 580-592.

Benstead, L. J. (2020). Conceptualizing and measuring patriarchy: The importance of feminist theory. Mediterranean Politics, 25, 1-13.

Bousfield, D. (2008). Impoliteness in interaction. Amsterdam, The Netherlands: John Benjamins.

Brown, P., & Levinson S. C. (1987). Politeness; Some universals of language usage. New York, NY: Cambridge University Press.

Culpeper, J. (1996). Towards an anatomy of impoliteness. Journal of Pragmatics, 25(3), 349-367.

Culpeper, J. (2002). (Im)politeness in dramatic dialogue. In J. Culpeper, M. Short, & P. Verdonk (eds.), Exploring the language of drama; from text to context (pp. 83-95). London, England: Routledge.

Culpeper, J. (2011a). Impoliteness: Using language to cause offence. Cambridge, England: Cambridge University Press.

Culpeper, J. (2011b). Politeness and Impoliteness. In G. Andersen & K. Aijmer (Eds.), Pragmatics of society (pp. 391-436). Berlin, Germany: Mouton de Gruyter.

Culpeper, J., Bousfield, D., & Wichman, A. (2003). Impoliteness revisited: With special reference to dynamic and prosodic aspects. Journal of Pragmatics, 35, 545-579.

Goffman, E. (1967). Interactional ritual: Essays on face-to-face behavior. New York, NY: Anchor Books.

Hughes, G. (1991). Swearing: A social history of foul language, oaths, and profanity in English. Oxford, England: Oxford University Press.

Hymes, D. (1967). Models of the interaction of language and social setting. Journal of Social Issues, 23(2), 8-28.

Hymes, D. (1972). Models of the interaction of language and social life. In J. Gumperz & D. Hymes) Eds.(. Directions in sociolinguistics: The ethnography of communication. New York, NY: Holt, Rinehart, & Winston.

Montague, A. (1967). The anatomy of swearing. New York, NY: University of Pennsylvania Press.

Noland, S., & Warren, D. M. (1981). Iranian values as depicted in Farsi Terms of abuse, curses, treats, and exclamations. Maledica, 5, 229-241.

Pishghadam, R., & Ghahari, S. (2012). Fundamental concepts in applied linguistics: A reference book. Tehran, Iran: Rahnama.

Pizishkzad, I. (1996). My uncle Napoleon. (D. Davis, Trans.). New York, NY: The Modern Library.

Sarfo, E. (2011). Variations in ways of refusing requests in English among members of a college community in Ghana. African Nebula, 3, 1-13.

Small, A. (2008). Evaluation of the usefulness of Hymes’ ehnographic framework from a teacher’s perspective (Unpublished master’s thesis). University of Brimingham, England.

Sprachman, P. (1981). Suppressed Persian: An anthology of forbidden literature. Costa Mesa, CA: Mazda.

Sprachman, P. (1981). The comic works of Ubayd-i-Zakani: A survey of medieval Persian Bawdy, verbal aggression and satire (Unpublished doctoral dissertation). Chicago, CA: University of Chicago.