اخذ به عمومات و اطلاقات در مسائل مستحدث فقهی در پرتوِ تبیین ملاک مستحدث بودن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 127، بهمن 1400، صفحه 107-89   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v54i1.87998

نویسندگان

سید رضا شیرازی^* ؛ محمد تقی کریمی

استادیار پژوهشکده علوم اسلامی رضوی

چکیده

هر پدیدۀ جدیدی احکام فقهیِ ویژۀ خود را می‌طلبد. با کامل‌شدن دین قضایای نقلی جدیدی در شریعت صادر نمی‌شود، در این حال پژوهشگران دینی برای تعیین حکم فقهی پدیدۀ جدید، بایستی آن را در موضوع یکی از قضایای شرعی جای دهند و در پی آن با سؤالی روبه‌رو می‌شوند که آیا برای پی‌بردن به حکم آن پدیده می‌توان به اطلاق یا عموم موضوع یا حکم آن قضیۀ شرعی تمسک کرد؟ نیز پرسشی که قبل از آن باید پاسخ دهند این است که ملاک جدیدبودنِ پدیده و معیار مستحدث‌بودن مسئله چیست؟
در این مقاله که از لحاظ  شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و از لحاظ روش، توصیفی‌تحلیلی و از لحاظ هدف توسعه‌ای است، دو گونه مسئلۀ مستحدث معرفی می‌شود. در گونۀ اول پدیدۀ نو به‌صورتی است که اجرای حداقل یکی از قضایای شرعی را با مشکل روبه‌رو می‌کند. در گونۀ دوم، هنگام صدقِ عنوانِ موضوع قضیۀ شرعی بر پدیدۀ جدید با این معضل روبه‌رو می‌شویم که گاه صدق موضوعِ مسئلۀ شرعی بر پدیدۀ جدید مشکوک است و گاه باوجود احراز صدق آن بر پدیدۀ جدید، ماهیت یا کارکرد پدیده‌، جدید است و گاه پدیدۀ جدید، عَرَضی است که بر موضوع شرعی عارض شده است. تمسک به اطلاق در این گونه‌ها با اشکال نظری خاصی روبه‌رو است و حکم خاصی را در پی دارد که در این مقاله بیان شده است.
 
_{"این مقاله مستخرج از طرح پژوهشی «شرایط مجتهد نهادی» مصوب پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی است"}

کلیدواژه‌ها

مسئلۀ فقهی نوپیدا؛ مصداق نوظهور؛ عموم و اطلاق در مسائل مستحدثه؛ موضوع نوپدید

مراجع

قرآن کریم

‫اعلایی، علیرضا، «تمسک به عمومات و اطلاعات در مسائل مستحدثه تا اجتهاد»، پیش شماره 11، تیر۱۳۹۳، صص27 تا 50.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، عباسعلی زارعی سبزواری، چاپ‌ششم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۳۰ق.

‫خادمی کوشا، محمدعلی، «روش بهره‌گیری از عمومات و مطلقات در حل مسائل مستحدثه»، جستار‌های فقهی و اصولی، سال ششم،  ش6، تیر۱۳۹۹، صص9 تا 32.

‫خرازی، محسن، عمدة الأصول، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ در راه حق، ۱۴۱۸ق.

‫سبزواری، محمدباقر، کفایة الفقه، مرتضی واعظی اراکی، چاپ‌اول، جامعه مدرسین، قم: ۱۳۸۱.

‫شیخ بهایی، محمدبن‌حسین، جامع عباسی، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶.

‫صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‎باقر، جواهر الکلام، ابراهیم سلطانی نسب، چاپ‌هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲.

‫صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، چاپ‌دوم، قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، ۱۴۲۴ق.

‫صدر، محمدباقر، لاضرر و لاضرار، چاپ‌اول، قم: دارالصادقین، ۱۴۲۰ق.

‫طباطبایی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.

‫علی‌دوست، ابوالقاسم و هادی جهانگشای اباجلو، «اسمگرایی، کارکردگرایی و هویتگرایی در فقه هنر»، فصلنامۀ الهیات هنر، دوره 96، ش10، پاییز 96، صص 5-23

‫علی‌دوست، ابوالقاسم، فقه و حقوق قرارداد‌ها: ادلۀ عام قرآنی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ۱۳۹۸.

‫علی‌دوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ۱۳۸۸.

‫قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة، قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار(ع)، ۱۴۲۴ق.

‫قائنی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره: المسائل الطبیه، قم: مرکز فقه الائمة الاطهار(ع)، ۱۳۸۲.

قائنی،‫ پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ترجمۀ احمد رخی و دیگران، قم: ‫مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع)، ۱۳۹۴.

‫کرمانشاهی، آقا محمدعلی، مقامع الفضل، چاپ‌اول، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، ۱۴۲۱ق.

گنابادی، سیدجعفر، عوامل مؤثر در تشخیص موضوعات احکام، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۹۱.

‫لجنة الفقه المعاصر، الفائق فی علم الاصول، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ۱۴۱۴ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الأنوار، یحیی عابدی زنجانی، چاپ‌اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۸.

‫مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ‌دوم، ایران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.

‫مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، الفائق فی‌الاصول: حجیة السیر العقلانیة المعاصر والمستحدثه، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۷.

‫مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیة، چاپ‌‌اول، قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب(ع)، ۱۳۸۰.

‫موسوی، سید محمدسجاد، حجیت عمومات و اطلاقات در مسائل مستحدثه، پایان‌نامۀ سطح۴ دانشگاه، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، ۱۳۹۶.

‫میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، جامع الشتات، چاپ‌اول، تهران: کیهان، 1371.

‫نایینی، محمدحسین، منیة الطالب، چاپ‌اول، تهران: المکتبة المحمدیة، ۱۳۷۳.

‫نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الأیام، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵.

‫نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، چاپ اول، قم: آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.