سنجش تاب‌آوری شهری در برابر خطر زمین‌لرزه (موردمطالعه: کلان‌شهر تبریز)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 11، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 36، بهمن 1399، صفحه 201-219   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.67022.0

نویسندگان

فروغ نامجو¹؛ رسول صمدزاده^{* 2}؛ محمد تقی معصومی³

¹دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

²دانشیار گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

³استادیار گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

چکیده

با توسعۀ مداوم شهرنشینی و افزایش عدم اطمینان و خطرپذیری، تاب‌آوری به معیار مهمی برای ایمنی شهری تبدیل شده است. سامانه­های شهری به‌عنوان سامانه­های فضایی پویا و باز، نمودهای پیچیدۀ مشخصی را ارائه می­نمایند؛ بنابراین، درک تاب‌آوری شهری از منظر نظریۀ سامانه­­های پیچیده برای دست‏یابی به درک کامل از ترکیب و سازوکار عملکرد سامانه­های شهری و سپس بهبود ماهیت علمی شناخت و پژوهش­های سامانۀ شهری حائز اهمیت است. مناطق شهری، بیشینۀ جمعیت کشور را در خود جای داده­اند و علاوه بر گره­های مصرف منابع و کانون­های نوآوری، از لحاظ نظری و عملی به عرصۀ عمدۀ آزمون تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی به­ویژه زمین­لرزه تبدیل شده­اند. پژوهش حاضر با هدف سنجش تاب‌آوری شهر تبریز به‌عنوان بزرگ­ترین کانون جمعیتی شمال باختری ایران و درعین‌حال یکی از لرزه­خیزترین شهرهای کشور در برابر خطر زمین­لرزه انجام شده است. این پژوهش از لحاظ روش از نوع توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف نیز کاربردی است. بر این اساس تاب‌آوری شهری تبریز بر مبنای 14 معیار در قالب 4 مؤلفه اصلی (تاب‌آوری اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی) به روش دلفی و توسط 50 نفر خبره مورد ارزیابی قرار گرفته است. برای واکاوی داده‌ها، از آزمون‌های t تک نمونه‌ای، فریدمن، کندال و تحلیل مسیر در قالب نرم­افزار SPSS استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد که وضعیت تاب‌آوری شهر تبریز در برابر وقوع زمین­لرزۀ احتمالی بعد اجتماعی، 19/2؛ در بعد اقتصادی، 37/2؛ در بعد نهادی، 94/1؛ و در بعد کالبدی 57/2 است. در مجموع میزان تاب‌آوری شهر تبریز در برابر زمین­لرزه، با میانگین 33/2  نامطلوب است. از بین مؤلفه‌های چهارگانه، مؤلفۀ کالبدی با مجموع اثرات مستقیم و غیرمستقیم 560/0 آلفا را تبیین نموده و مؤثرترین مؤلفه در تاب‌آوری شهر تبریز است. ابعاد چهارگانه تاب‌آوری، روی هم رفته توانستند 345/0 از تاب‌آوری شهر تبریز را تبیین نمایند.

کلیدواژه‌ها

تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی؛ تاب‌آوری نهادی و کالبدی؛ خطر زمین‌لرزه؛ تاب‌آوری شهری؛ تبریز

مراجع

 اسدی، مهسا؛ زیاری، کرامت الله؛ وطن‌خواهی، محسن؛ 1397. سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری بافت­های فرسوده شهری در برابر مخاطرات محیطی (نمونه موردی: بافت فرسوده کلان‌شهر کرج). پژوهش و برنامه­ریزی شهری. دورۀ 9 شمارۀ35. صص 122-111.

بهتاش، فرزاد؛ علی کی­نژاد، محمدرضا؛ پیربابایی، محمدتقی؛ عسگری، علی؛ 1392. ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز». نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی. دورۀ 18. شمارۀ 3. صص 43-33.

پاشاپور، حجت اله؛ پوراکرمی، محمد؛ 1396. سنجش ابعاد کالبدی تاب­آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) (مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی. دورۀ 12. شمارۀ 4. صص 985-1002.

پورشریفی، جواد؛ قلعه­نویی، محمود؛ 1393. «تاب‌آوری شهری رویکردی جدید در مواجهه با تغییرات و چالش­ها». اولین کنگره بین‌المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی. تهران. صص 125-110.

دلاور، نسرین؛ 1396. برنامه­ریزی راهبردی ارتقای تاب‌آوری محلات شهر تهران (مطالعه موردی: منطقه 12 تهران)». تهران: پایان­نامه کارشناسی ارشد. رشتۀ جغرافیا و آمایش شهری. استاد راهنما: دکتر موسی کمانرودی کجوری. دانشکدۀ جغرافیا. دانشگاه تهران.

رمضان­زاده لسبوئی، مهدی؛ بدری، علی؛ 1393. تبیین ساختارهای اجتماعی- اقتصادی تاب­آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب. فصلنامه بین‌المللی انجمن جغرافیای ایران. دورۀ 12. شمارۀ 4. صص 131-109.

رمضان­زاده لسبوئی، مهدی؛ درستکار گل­خیلی، هما؛ 1393. سرمایه­های شهروندان در راستای کاهش آسیب‌پذیری و ارتقاء تاب­آوری در برابر بلایای طبیعی. همایش علوم جغرافیایی ایران. موسسه جغرافیا. دانشگاه تهران.

زرکانی، علیرضا؛ شیخ‌الاسلامی، علیرضا؛ پریزادی، طاهر؛ 1398. تحلیل وضعیت تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (موردمطالعه: شهر باقرشهر). فصلنامه برنامه­ریزی شهری. دورۀ 10. شمارۀ 37. صص 54-41.

ساسان­پور، فرزانه؛ آهنگری، نوید؛ حاجی­نژاد، صادق؛ 1396. ارزیابی تاب‌آوری منطقه 12 کلان‌شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی. نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. دورۀ 4. شمارۀ 3. صص 98-85.

شکری فیروزجاه، پری؛ 1397. سنجش میزان تاب‌آوری شهرها در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: شهر بابل). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه‌های انسانی. دورۀ 13. شمارۀ 3. صص 678-663.

صمدزاده، رسول؛ 1398. ژئومورفولوژی ایران. انتشارات سمت. چاپ نخست. تهران.

غفاری، عطا؛ پاشازاده، اصغر؛ آقایی، واحد؛ 1396. سنجش و اولویت­بندی تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله (نمونه موردی شهر تبریز و مناطق چهارگانه آن). جغرافیا و مخاطرات محیطی. شمارۀ 21. صص 65-45.

نظم­فر، حسین؛ پاشازاده، اصغر؛ 1397. ارزیابی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه‌موردی: شهر تبریز). مجله آمایش جغرافیایی فضا. دورۀ 8. شمارۀ 27. صص 116-101.

 

Aljaberin K., 2012. Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2: 25-36.

Coaffee J., 2010. Protecting vulnerable cities: the UK’s resilience response to defending everyday urban infrastructure. International Affairs, 86 (4): 939 - 954.

Coghlan A, Norman S., 2014. Trans-Tasman collaboration setting the new recovery agenda, Australian Journal of Emergency Management, 19(4): 55-70.

Coghlan A, Norman, S., 2014. Trans-Tasman collaboration setting the new recovery agenda. Australian Journal of Emergency Management, 19(4): 30-45.

Davis I., 2014. The application of performance targets to promote effective earthquake risk reduction.

Dogulu CK, Ikizer G., 2016. How do survivors perceive community resilience? The case of the 2011 earthquakes in Van, Turkey. Journal of Disaster Risk Reduction, 16: 108-114.

EStoon M., 2016. The effects of urban patterns on ecosystem function. International regional science review, 28(2): 168-192.

Folke C, Carpenter, S, Walker B, Scheffer M, Elmqvist T, Gunderson L, Holling CS., 2015. Regime shifts, resilience, and biodiversity in ecosystem management. Annu. Rev. Ecol. Evol. Cyst, 35: 557-581.

Kalfe R., 2011. Post-disaster Reconstruction of the Built Environment: Rebuilding for resilience. John Wiley & Sons.

Maguire B, Hagan, P., 2015. “Disasters and communities: understanding social resilience,” the Australian journal of emergency management, 22 (2): 6-19.

Marana P, Eden C, Eriksson H, Grimes C, Hernantes J, Hawick S, Pyrko I., 2019. Towards a resilience management guideline—Cities as a starting point for societal resilience. Sustainable Cities and Society, 101531.

Matyas D, Pelling M., 2014. Positioning resilience for 2015: The role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39 (I), 1-18.

Mitchell, T., & Harris, K., 2012. Resilience: A risk management approach. Overseas Development Institute, 1-7.

Shim Heon J., & Kim Il., Ch., 2015. Measuring Resilience to Natural Hazards: Towards unstainable Hazard Mitigation. Sustainability, 7:1453-1485.