تصحیح و شرحِ بیتی چند از حافظ با گزارشی از کهن‌ترین نسخۀ کامل (کتابت 801 هجری)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 211، بهمن 1399، صفحه 69-104   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.67364.1000

نویسندگان

میثم جعفریان هریس¹؛ اسدالله واحد^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

چکیده

با شناسایی، معرفی و انتشارِ چاپِ عکسیِ نسخۀ مورخ 801 ه.ق، متعلق به کتابخانۀ نور عثمانیۀ استانبول، که در حالِ حاضر، کهن‌ترین نسخۀ شناختۀ شدۀ کاملِ دیوانِ حافظ است، ضروری است ضبط‌های این نسخه، در قیاس با روایتِ نسخه‌های موجود، بررسیِ انتقادی شود؛ به‌ویژه آنکه با کشفِ این نسخه، برخی معادلات در زمینۀ روایتِ نسخه‌ها، نظمی نوین یافته است. به‌طورمثال اگر پیش‌تر، در موردی خاص، مصححان، ضبطِ نسخه‌ای را به دلیلِ متأخربودن، رد می‌کرده‌اند، اکنون همان ضبطِ متأخر، به پایمردیِ نسخۀ 801 ه.ق بر مسندِ ضبطِ اقدم نشسته است. پیش ‌از این، نسخۀ ایاصوفیه مورخ 813 ه.ق و نسخۀ خلخالی مورخ 827 ه.ق، از منظرِ قدمت، اهمیت و تبارشناسیِ نسخ، به‌عنوانِ دو نسخۀ سرگروه، در تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ، موردِ توجهِ خاص بوده‌اند و عمدۀ اختلافِ آراءِ حافظ‌پژوهان در بابِ ضبطِ برتر، با محوریتِ روایت‌های این دو نسخه شکل یافته است. تا جایی که می‌دانیم نسخۀ 801 ه.ق به ‌صورتِ انتقادی تصحیح نشده است و این نوشته می‌تواند جزوِ اولین گام‌ها در بررسیِ برخی روایت‌های این نسخه باشد. منابعِ موردِ مراجعۀ ما در این سنجش، علاوه بر نسخۀ 801 ه.ق، دفترِ دگرسانی‌ها –برگرفته از پنجاه نسخۀ خطیِ سدۀ نهم– و همچنین تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ است.

کلیدواژه‌ها

دیوان حافظ؛ نسخة 801 ه.ق؛ تصحیح انتقادی؛ ضبط برتر؛ حافظ پژوهی

مراجع

قرآن کریم. (1386). ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.

ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1999م). القانون فی الطب. وضع حواشیه محمد أمین الضناوی. 3ج. بیروت: دارالکتب العلمیه.

. (1389). قانون. ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی «هه‌ژار». 8ج. تهران: سروش.

ابن عربی، محمد. (1386). فصوص الحکم. ترجمه و شرح محمدعلی موحد- صمد موحد. تهران: کارنامه.

ابن فارض. (1382هـ). دیوان. تصحیح کرم البستانی. بیروت: دار صادر- دار بیروت.

ابن منظور، محمد. (1988م). لسان‌العرب. علی شیری. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

اخوینی، ابوبکر. (1344). هدایه المتعلمین فی الطب. تصحیح جلال متینی. مشهد: دانشگاه فردوسی.

استعلامی، محمد. (1388). درس حافظ. تهران: سخن.

انوری، حسن. (1389). صدای سخن عشق. تهران: سخن.

انوری، محمد. (1376). دیوان. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. 2ج. تهران: علمی و فرهنگی.

اوحدی مراغی، اوحدالدین. (1340). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

جهانبخش، جویا. (1390). راهنمای تصحیح متون. تهران: میراث مکتوب.

حافظ، شمس‌الدین محمد. (1390). حافظ به سعی سایه. نشر کارنامه: تهران.

. (1388). دیوان حافظ. به تصحیح سلیم نیساری. تهران: سخن.

. (1387). دیوان حافظ. به تصحیح قزوینی و غنی. ‌به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.

. (1385). دیوان حافظ. تصحیح رشید عیوضی. تهران: امیرکبیر.

. (1378). قرائت‌گزینی انتقادی. به کوشش هاشم جاوید و بهاءالدین خرمشاهی. تهران: فرزان روز.

. (1375). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری. 2ج. تهران: خوارزمی.

. (1372). دیوان حافظ. به تصحیح جلالی نائینی و نورانی وصال. تهران: سخن / نقره.

حسن‌دوست، محمد. (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. 5ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

حکیمی، محمدرضا. (1383). ادبیات و تعهد در اسلام. قم: دلیل ما.

حمیدیان، سعید. (1395). شرح شوق. تهران: قطره.

خاقانی، بدیل. (1387). دیوان. ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی. 2ج تهران: مرکز.

خانلری، پرویز. (1395). تاریخ زبان فارسی.3ج. تهران: نو.

خرمشاهی، بهاءالدین. (1397). دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. تهران: نخستان پارسی.

. (1390). ذهن و زبان حافظ. تهران: نشر ناهید.

. (1385). حافظ نامه. 2ج. تهران: علمی و فرهنگی.

خزاعی نیشابوری، حسین. (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. تصحیح محمدجعفر یاحقی-محمد مهدی ناصح. 20ج. مشهد: آستان قدس رضوی.

خواجوی کرمانی، محمود. (1369). دیوان. تصحیح سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ.

رکن صائن هروی. (1959م). دیوان. تصحیح سید حسن. پتنه: موسسۀ تحقیقات و تتبعات در زبان و ادبیات عربی و فارسی.

زمخشری، محمود. (1430هـ). الکشاف. تصحیح خلیل مأمون شیحا. بیروت. دار المعرفه.

. ( 1389). کشاف. ترجمۀ مسعود انصاری. 4 جلد. تهران: ققنوس.

سعدی، مصلح‌الدین. (1384، الف). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

. (1384، ب). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

سنایی، مجدود. (1382). حدیقه الحقیقه. تصحیح مریم حسینی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

سودی، محمد. (1395). شرح غزل‌های حافظ. ترجمۀ عصمت ستارزاده. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. ( 1397). این کیمیای هستی. 3ج. تهران: سخن.

طبری، محمد. (1393). ترجمۀ تفسیر طبری. تصحیح حبیب یغمایی. 7ج. تهران: دانشگاه تهران.

عطار نیشابوری، محمد. (1389). منطق الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

. (1386). مختارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

عیوضی، رشید. (1384). حافظ برتر کدام است؟. تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. (1398). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. 4ج. تهران: سخن.

. (1375). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. 8ج. کالیفرنیا: فردا.

قزوینی، محمد. (1367). حافظ از دیدگاه علامۀ قزوینی. به کوشش اسماعیل صارمی. تهران: علمی.

کاشغری، محمود بن حسین. (1375). دیوان لغات الترک. ترجمۀ محمد دبیرسیاقی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

کزازی، جلال الدین. (1386). گزارش دشواریهای دیوان خاقانی. تهران: مرکز.

لسان التنزیل. (1344). تصحیح مهدی محقق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

مظفری، علیرضا. (1387). وصل خورشید. تبریز: آیدین.

مک گن، جرم.ج. (1394). نقد متن‌پژوهی مدرن. ترجمۀ سیما داد. تهران: میراث مکتوب.

ملّاح، حسینعلی. (1363). حافظ و موسیقی. تهران: فرهنگ و هنر.

مولوی بلخی، محمد. (1387). غزلیات شمس تبریز. گزینش و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی. 2ج. سخن.

میبدی، رشیدالدین. (1361). کشف الاسرار و عده الابرار. تصحیح علی اصغر حکمت. 10ج. تهران: امیرکبیر.

نزاری قهستانی، سعدالدین. (1371). دیوان. تصحیح مظاهر مصفا. 2ج. تهران: علمی.

نظامی گنجه‌ای، الیاس. (1390). خسرو و شیرین. تصحیح وحید حسن دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

. (1389). مخزن الاسرار. تصحیح وحید حسن دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

نیساری، سلیم. (1385). دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ. دو جلد. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

. (1367). مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ. تهران: بهمن.

هروی، حسینعلی. (1392). شرح غزل‌های حافظ. 4ج. تهران: نشر نو.

یاحقی، محمدجعفر. (1372). فرهنگنامۀ قرآنی. مشهد: آستان قدس رضوی.

Rumi, Jalalu'Ddin. (1929). Mathnawi. Edited by Reynold A. Nicholson. Volume 3. Leiden: Brill

مقاله:

آیدنلو، سجاد. (1396). «نگاهی به واژه‌های ترکی شاهنامۀ فردوسی». در مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسی. دورۀ جدید. شمارۀ 2. تابستان. صص 11-36.

اصغری بایقوت، یوسف. (1398). «ترک سن سن گوی من (بررسی بازتاب فرهنگ ترکی در دیوان خاقانی شروانی)». در مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. سال 72. شمارۀ 240. پاییز زمستان. صص 1-21.

افشین وفایی، محمد. (1397). «گل اندام». در دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. تهران: نخستان پارسی. ج4. صص 2086‑2087.

تاج‌بخش، اسماعیل. (1390). «بررسی واژه‌های ترکی در دیوان حافظ». در مجلۀ ادب فارسی. دورۀ جدید 1. شمارۀ 5-3. بهار و تابستان1390. صص227-244.

عابدی، محمود؛ قوامی، بدریه. (1396). «کلمات ترکی (ترکی مغولی و عثمانی) در غزلیات مولوی». در مجلۀ آیینۀ میراث. 60. بهار و تابستان. صص 30-11

عابدی، محمود؛ شادروی منش، محمد؛ قوامی، بدریه. (1393). «کلمات ترکی-مغولی در دیوان شمس». در مجلۀ آیینۀ میراث. شمارۀ 54. بهار و تابستان. صص 232-259.

محجوب، محمدجعفر. (1373). «دربارۀ حافظ به سعی سایه». در کلک. شمارۀ60. صص 310-252

واحد، اسدالله؛ جعفریان، میثم. (1398). «سلوک شعر؛ متن‌پژوهی همچون عاملی دیگر بر دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌های شعر حافظ». در مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. سال 72. شمارۀ 239. بهار و تابستان1398. صص 211- 232.

نسخۀ خطی:

حافظ، ‌شمس‌الدین محمد. (1394). دیوان حافظ. کهن‌ترین نسخۀ شناخته شدۀ کامل. کتابت 801 هجری. دستنویس شمارۀ 5194 کتابخانۀ نور عثمانیۀ استانبول. نسخه‌برگردان. به کوشش بهروز ایمانی. تهران: میراث مکتوب

لوح فشرده:

کتابخانۀ جامع طب 1.5. کتابخانۀ جامع طب سنتی-اسلامی. (1393) قم. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. [CD.ROM]

لغت‌نامۀ دهخدا: دانشگاه تهران [CD.ROM].