تبیین مؤلفه‌های کلیدی افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در برابر زلزله با رویکرد تحلیل ساختاری (مطالعه موردی: منطقه 10)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 9، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 37، خرداد 1400، صفحه 161-182   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.69072.1026

نویسندگان

امین لطیفی¹؛ کرامت اله زیاری^{* 2}؛ سید مجید نادری³

¹دانشجوی دکتری تخصصی شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³استادیار شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل ساختاری به تبیین مؤلفه‌های افزایش تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 شهر تهران در برابر زلزله می‌پردازد. علت انتخاب این محدوده، تراکم جمعیتی بالا و بافت آسیب‌پذیر این منطقه از شهر تهران است. این پژوهش، تحقیقی میدانی با رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده و به دنبال پاسخ به این سؤال است که عوامل کلیدی تبیین‌کننده مؤلفه‌های افزایش تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 شهر تهران در آینده با توجه به وضع موجود کدام‌اند؟ برای تدوین چارچوب نظری، ابتدا با استفاده از روش اسنادی، ادبیات موضوع بیان شده و سپس با تکیه بر تکنیک پویش محیطی، داده‌های تجربی مستخرج گردیده است. جامعه آماری این تحقیق شامل 20 نفر از خبرگان و متخصصین شهری بوده و روش نمونه‌گیری، هدفمند است. در گام اول، بر پایه مرور متون نظری و ادبیات موضوع، 41 متغیر به‌عنوان شاخص‌های اولیه اندازه‌گیری تاب‌آ‌وری کالبدی استخراج و در گام بعدی نظرات خبرگان در مورد اثرات این متغیرها بر یکدیگر از طریق توزیع 20 پرسشنامه جمع‌آوری شدند. درنهایت پاسخ‌ها با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل ساختاری در نرم‌افزار MicMac مورد تحلیل قرار گرفتند. در این تحلیل، میزان تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر و بر روند آینده تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 تهران در برابر زلزله مشخص شد. نتایج حاکی از آن است که از بین 41 متغیر اولیه تأثیرگذار، 11 عامل در تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 تهران در مقابله با زلزله اثر کلیدی دارند. این متغیرها عبارت‌اند از: دسترسی به شبکه معابر اصلی، دسترسی به نهادهای امدادرسان، ضوابط فنی و الگوهای ساخت‌وساز، دسترسی به آتش‌نشانی، استحکام بناهای عمومی، توزیع خدمات، بازسازی و بهسازی ساختمان‌های ناپایدار، کاربری زمین، کلاس دانه‌بندی‌، حفاظت از امکانات و زیرساخت‌های عمومی و نسبت راه به ساختمان در محدوده موردمطالعه. همچنین نتایج پژوهش نشان می‌دهد که روابط عوامل کلیدی، از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی برخوردارند.

کلیدواژه‌ها

تحلیل ساختاری؛ تاب‌آوری کالبدی؛ زلزله؛ منطقه 10 تهران

مراجع

پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌اله؛ ابدالی، یعقوب؛ اله‌قلی‌پور، سارا؛ 1398. تحلیل معیارهای تاب‌آوری در بافت فرسوده شهری در برابر زلزله با تأکید بر تاب‌آوری. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. شماره 36. صص 1-21.

پورمحمدی، محمدرضا؛ هادی، الهام و هادی، الناز؛ 1398. تبیین ابعاد اجتماعی- اقتصادی تاب‌آوری شهری در برابر زلزله مطالعه موردی: منطقه 4 شهر تبریز. مجله دانش پیشگیری و مدیریت بحران. شماره 1. صص 78-89.

داداش‌پور، هاشم؛ عادلی، زینب؛ 1394. سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت بحران. دوره 4. شماره 2. صص 73-84.

رضایی، محمدرضا؛ کاویان‌پور، گلشن؛ 1395. ارزیابی میزان تاب‌آوری اجتماعی و کالبدی- محیطی محلات شهری در مواجهه با سوانح طبیعی زلزله (مطالعه موردی: کلانشهر مشهد). سومین کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE در شریان‌های حیاتی. صنایع و مدیریت شهری. تهران. صص 1-10.

رفیعیان، مجتبی؛ مطوف، شریف؛ نقشی‌زادیان، ساناز؛ 1395. سنجش مؤلفه‌های اجتماعات تاب‌آور در فرایند مدیریت بحران شهری (منطقه 17 شهرداری تهران(. مجلهعلمیپژوهشیصفه. شماره 55. صص 111-124.

رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ صادقلو، طاهره؛ 1397. تاب‌آوری اجتماعات محلی در برابر مخاطرات محیطی. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تربیت مدرس. تهران.

ساسان‌پور، فرزانه؛ سلیمانی، محمد؛ ضیائیان، پرویز؛ دلفان‌آذری، زهرا؛ 1394. جایگاه محله در توسعه پایدار شهر (مطالعه موردی: محله‌های منطقه 10 شهرداری تهران). فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. دوره 47. شماره 1. صص 159-176.

سلطانی اصل، تورج؛ ادیبی سعدی‌نژاد، فاطمه؛ پوراحمد، احمد؛ سرور، رحیم؛ 1399. تحلیل ساختاری عوامل مؤثر بر وضعیت آینده تاب‌آوری سکونتگاه‌های غیررسمی نمونه موردی: شهرک میان‌آباد اسلامشهر. نشریه علمی پژوهشی شهر ایمن. شماره 10.

شاهیوندی، احمد؛ قاسمی، مسعود؛ راست‌قلم، نیلوفر؛ 1399. آینده‌نگاری تاب‌آوری مسکن در منطقه 8 اصفهان با استفاده از روش تلفیقی سناریوپردازی و تحلیل اثرات متقاطع. فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات ساختار و کارکرد شهری. شماره 22. صص 131-153.

صداقت رستمی، کبریا؛ اعتماد، گیتی؛ بیدرام، رسول؛ ملاذ، جعفر؛ 1390. تدوین شاخص‌های شناسایی بافت‌های ناکارآمد. مجلهعلمیتخصصیبرنامه‌ریزی فضایی. شماره 1. صص 103-120.

علیزاده، خدیجه؛ 1396. شیوه مناسب معرفی دفاتر خدمات نوسازی به ساکنان محلات بافت فرسوده. نشریه اینترنتی سازمان نوسازی شهری تهران. سال هشتم. شماره 42. صص 91-97.

فیروزی، محمدعلی؛ محمدی ده‌چشمه، مصطفی؛ شمسایی زفرقندی، فتح‌اله؛ سعیدی، جعفر؛ 1399. شناسایی پیشران‌های مؤثر بر تاب‌آوری شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهر آبادان). نشریه بین‌المللی جغرافیا. سال هجدهم. شماره 66. صص 73-91.

محمدی، علیرضا؛ پاشازاده، اصغر؛ 1396. سنجش تاب‌آوری شهری در برابر خطر وقوع زلزله‌ مطالعه موردی: شهر اردبیل. نشریه پژوهش‌های دانش زمین. شماره 30. صص 112-126.

مفیدی، محمدرضا؛ 1398. سوانح و مجتمع‌های زیستی "مدیریت، برنامه‌ریزی و طراحی بهینه در مراحل پیش، حین و پس از سانحه". چاپ اول. تهران: انتشارات آذر و سیمای دانش.

مهندسان مشاور بوم‌سازگان؛ 1385. گزارش طرح جامع (راهبردی- ساختاری) شهر تهران.

مولایی، محمد مهدی؛ 1393. مقایسه الگوهای سازماندهی روش‌ها و تکنیک‌های آینده‌پژوهی. نخستین کنفرانس ملی آینده‌پژوهی و مدیریت و توسعه. شیراز.

 

Aldrich, D. P., & Meyer, M. A. 2015. “Social capital and community resilience”. American Behavioral Scientist. Vol 59. No 2. pp 254-269.

Alexander, D. 2011. Resilience against earthquakes: some practical suggestions for planners and managers. Journal of Seismology and Earthquake Engineering, 13(2), 109.

Béné ,C., Newsham, A., Davies, M., Ulrichs, M., & Godfrey‐Wood, R. J. J. o. I. D. 2014. Resilience poverty and development. 26(5), 598-623.

Cutter, S. L. 2015. The Landscape of Disas ter Resilience Indicators in the USA. Nat Hazards, 80, 741–758.

Feofilovs, M., & Romagnoli, F. 2020. Assessment of Urban Resilience to Natural Disasters with a System Dynamics Tool: Case Study of Latvian Municipality, Journal of Environmental and Climate Technologies, vol. 24, no. 3, pp. 249–264.

Gonçalves, L. A. P. J., & Ribeiro, P. J. G. 2020. Resilience of urban transportation systems. Concept, characteristics, and methods. Journal of Transport Geography, 102727.

Gordon, T., & Pease, A., 2006. “RT-Delphi: An Efficient, “Round-less” Almost Real Time Delphi Method”, Technological Forecasting and Social Change, Volume 73, Issue 4.

Kanno, Y. Fujita, S. & Ben-Haim, Y. 2017, Structural design for earthquake resilience: Info-gap management of uncertainty, Journal of  Structural Safety, Volume 69, 23-33.

Klein, R.J.T., Nicholls, J., & Thomalla, F. 2004. Resilience to natural hazards: How useful is this concept?", Environmental Hazards, No. (5), 35–45.

Koren, D. & Rus, K. 2019. The Potential of Open Space for Enhancing Urban Seismic Resilience: A literature Review, Journal of Sustainability 11(21):5942.

Mayunga, J. S. 2007, "Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach", A Draft Working Paper Prepared for the Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, 22- 28.

Mileti, D.S. 1999, Disasters by Design: A Reassessment of Natural Hazards in the United States, Joseph Henry, Washington, DC.

Norris, F. H. et al. 2008. Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities and Strategy for Disaster. American Journal of Community Psychology, 41 (1 & 2).

Vigdor Gordon, A. Rohrbeck, R., &  Schwarz, J. 2019. Escaping the ‘Faster Horses’ Trap: Bridging Strategic Foresight and Design-Based Innovation, Journal of Technology Innovation Management Review. Vol 9, Issue 8, 30-42.

Zhang, Xi. & Li, H. 2019. Urban resilience and urban sustainability: What we know and what do not know?, International Journal of Cities, Volume 72, Part A, Pages 141-148.