بررسی نقش فرایندهای ژئومورفیک در مورفولوژی نبکاهای مناطق نیمه‌خشک

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 5، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 36، بهمن 1399، صفحه 93-105   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.68982.1021

نویسندگان

ابوالفضل ربانی¹؛ ندا محسنی^{* 2}؛ سید رضا حسین زاده³

¹دانشجوی کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی، گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استادیار ژئومورفولوژی، گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³دانشیار ژئومورفولوژی، گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در این پژوهش چگونگی عملکرد فرایندهای آبی و بادی در تحول مورفولوژی ساختمان نبکاهای مناطق نیمه‌خشک نشان داده شده است؛ ازاین­رو 9 نبکا انتخاب و نمونه‌برداری از عمق 10-0 سانتی‌متری رسوبات در موقعیت­های مختلف ساختمان نبکا شامل رأس نبکا، دامنه­های رو به باد و پشت به باد، حاشیه نبکا و فضای بین نبکا انجام شد. تغییرات معنی‌دار در توزیع اندازه ذرات بیانگر روش­های متفاوت عملکرد باد در حمل و تراکم رسوبات است. ذرات ماسه به‌طور معنی­داری در قسمت رأس نبکا افزایش یافته که نتیجۀ جابه­جایی ذرات به‌وسیلۀ فرآیند جهش و خزش بادی است. افزایش ذرات ریزتر مانند سیلت متوسط و سیلت درشت در دامنه­های رو به باد و پشت به باد حاکی از غلبه فرآیند حمل رسوبات بادی به‌صورت جهش و تعلیق در این موقعیت­هاست. نتایج این مطالعه همچنین نشان داد که افزایش معنی‌دار رسوبات رس در حاشیه نبکا می­تواند نتیجۀ عملکرد رواناب­هایی باشد که قادر به حمل رسوبات ریزدانه از فضای بین تپه­ها به سمت موقعیت­های حاشیه­ای نبکا هستند؛ شرایطی که با تجمع ذرات ریزدانه­ منجر به افزایش ظرفیت نگهداشت رطوبت در موقعیت­های حاشیه­ شده که می­تواند به‌نوبه خود منجر به گسترش جزایر حاصلخیز در حاشیه نبکا نسبت به سایر موقعیت­ها گردد.

کلیدواژه‌ها

رواناب؛ فرایندهای بادی؛ فضای بین تپه‌ها؛ نبکا

مراجع

 پورخسروانی، محسن؛ ولی، عباس علی؛ معیری، مسعود؛ 1392. بررسی ارتباطات اکوژئومورفولوژِی توده زیستی و حجم رسوبات مخروط نبکاهای گونه Reaumaria Turcestanica در کویر خیرآباد سیرجان. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای. شماره 3. صص 63-74.‎

علی نژاد، محمد؛ حسینعلی زاده، محسن؛ اونق، مجید؛ محمدیان بهبهانی، علی؛ 1397. بررسی الگوی پراکنش مکانی نبکا (مطالعة موردی: دشت صوفیکم؛ استان گلستان). پژوهش­های جغرافیای طبیعی. 50. صص697-712.‎

مقصودی، مهران؛ پاریزی، اسماعیل؛ ویسی، عبدالکریم ؛ 1394. تحلیل مقایسه‌ای ویژگی‌های اکوژئومورفولوژیکی نبکاهای سیرجان و شهر بابک. فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. شماره 22. صص 120-104.

مقصودی، مهران؛ نگهبان، سعید؛ باقری، سجاد؛ چزغه، سمیرا؛ 1391. مقایسه و تحلیل ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی نبکاهای چهار گونه گیاهی در غرب دشت لوت شرق شهداد- دشت تکاب. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. شماره 79. صص 76-55.

موسوی، سیدحجت؛ پورخسروانی، محسن؛ محمودی محمدآبادی، طیبه؛ 1389. گروه‌بندی نبکاهای شمال شرق کویر سیرجان با استفاده از الگوریتم TOPSIS. مطالعات مناطق خشک. شماره 1. صص 105-8.

موسوی، سیدحجت؛ معیری، مسعود؛ سیف، عبدالله؛ ولی، عباسعلی؛ 1391. انتخاب مناسب‌ترین نوع گونه گیاهی نبکا جهت تثبیت ماسه‌های روان با استفاده از مدل AHPمطالعه موردی: ریگ نجارآباد- شمال شرق طرود. محیط‌شناسی. شماره 61. صص 105-116 .

نگهبان، سعید؛ یمانی، مجتبی؛ مقصودی، مهران؛ عزیزی، قاسم؛ 1392. بررسی تراکم، ژئومورفولوژی و پهنه‌بندی ارتفاعی نبکاهای حاشیه غربی دشت لوت و تأثیرات پوشش گیاهی بر مورفولوژی آن­ها. مجله ژئومورفولوژی کمی. شماره 4. صص 42-17.

 

 

خراسان رضوی

D'Odorico, Paolo, Okin, Gregory S. and Bestelmeyer, Brandon T., 2012. A synthetic review of feedbacks and drivers of shrub encroachment in arid grasslands: Ecohydrolgy, V. 5, p. 520-530.

Al-Awadhi, J. M. and Al-Dousari, A. M., 2013. Morphological characteristics and development of coastal nabkhas, north-east Kuwait: International Journal of Earth Sciences, v. 102, p. 949-958.‏

Arens, S. M., Van Boxel, J. H. and Abuodha, J. O. Z., 2002. Changes in grain size of sand in transport over a foredune: Earth Surface Processes and Landforms, v. 27, p. 1163-1175.‏

Black CA 1965. Methods of soil analysis: part I. Physical and mineralogical properties. American Society of Agronomy, Madison.

Buis, E., Temme, A. J. A. M., Veldkamp, A., Boeken, B., Jongmans, A. G., Van Breemen, N. and Schoorl, J. M., 2010. Shrub mound formation and stability on semi-arid slopes in the Northern Negev Desert of Israel: A field and simulation study :Geoderma, V. 156, p. 363-371.

Dougill, Andrew J. and Thomas, Andrew D., 2002. Nebkha dunes in the Molopo Basin, South Africa and Botswana: formation controls and their validity as indicators of soil degradation: Journal of Arid Environments, v. 50, p. 413-428.

Du, Jianhui, Yan, Ping. and Dong, Yuxiang., 2010. The progress and prospects of nebkhas in arid areas: Journal of Geogaphical Sciences, v. 20, p. 712-728.

Eldridge, D.J., Rosentreterand, R., 2004. Shrub mounds enhance water flow in a shrubsteppe community in southwestern Idaho, USA: USDA Forest Service Proceedings 31, p. 77–83.

Gibbens, RP, McNeely, RP, Havstad, KM, Beck, RF. and Nolen, B., 2005. Vegetation changes in the Jornada Basin from 1858 to 1998: Journal of Geogaphical Sciences, v. 61, p. 651-668.

Gillette, Dale A. and Pitchford, Ann M., 2004. Sand flux in the northern Chihuahuan Desert, New Mexico, USA, and the influence of mesquite‐dominated landscapes: Journal of Geophysical Research: Earth Surface, v. 109.

Hennessy, JT, Gibbens, RP, Tromble, JM. and Cardenas, M., 1985. Mesquite (Prosopis glandulosa Torr.) dunes and interdunes in southern New Mexico: a study of soil properties and soil water relations: Journal of Arid Environments, v. 9, P.  27-38.

Kidron, Giora J. and Zohar, Motti., 2016. Factors controlling the formation of coppice dunes (nebkhas) in the Negev Desert: Earth Surface Processes and Landforms, v. 4, P. 918-927.

Langford, RP., 2000. Nabkha (coppice dune) fields of south-central New Mexico, USA: Journal of Arid Environments, v. 46, P. 25-41.

Li, J. and Ravi, S., 2018. Interactions among hydrological-aeolian processes and vegetation determine grain-size distribution of sediments in a semi-arid coppice dune (nebkha) system: Journal of Arid Environments, v. 154, p. 24-33.

Li, J., Yao, Q., Wang, Y., Liu, R. and Zhang, H., 2019. Grain-size characteristics of surface sediments of nebkhas at the southern margin of the Mu Us dune field, China. J. Catena 183: PP. 104210.‏

Nickling, WG. and Wolfe, SA., 1994. The morphology and origin of nabkhas, region of Mopti, Mali, West Africa: Journal of Arid Environments, v. 28, p. 13-30.

Okin, Gregory S, Murray, Bruce. and Schlesinger, William H., 2001. Degradation of sandy arid shrubland environments: observations, process modelling, and management implications: Journal of Arid Environments, v. 47, P. 123-144.

Rango, Albert, Chopping, Mark, Ritchie, Jerry, Havstad, Kris, Kustas, William. and Schmugge, Thomas., 2000. Morphological characteristics of shrub coppice dunes in desert grasslands of southern New Mexico derived from scanning LIDAR: Remote Sensing of Environment, v. 74, P. 26-44.

Ravi, Sujith, D'Odorico, Paolo. and Okin, Gregory S., 2007. Hydrologic and aeolian controls on vegetation patterns in arid landscapes: Geophysical Research Letters,  PP. 34(24).

Schlesinger, William H, Reynolds, James F, Cunningham, Gary L, Huenneke, Laura F, Jarrell, Wesley M, Virginia, Ross A. and Whitford, Walter G., 1990. Biological feedbacks in global desertification: Science, v. 247, P. 1043-1048.

Tengberg, Anna., 1995. Nebkha dunes as indicators of wind erosion and land degradation in the Sahel zone of Burkina Faso: Journal of Arid Environments, v. 3, P. 265-282.

Wang, X, Wang, T, Dong, Z, Liu, X. and Qian, G., 2006. Nebkha development and its significance to wind erosion and land degradation in semi-arid northern China: Journal of Arid Environments, v. 65, P. 129-141.

Zhang, Z. and Dong, Z., 2015. Grain size characteristics in the Hexi Corridor Desert:  Aeolian Research, v. 18, P. 55-67.‏

Zhao, Y., Gao, X., Lei, J., Li, S., Cai, D. and Song, Q., 2019. Effects of Wind Velocity and Nebkha Geometry on Shadow Dune Formation: Journal Geophysical Research: Earth Surface, v. 124, p. 2579-2601.

Zhu, B. and Yu, J., 2014. Aeolian sorting processes in the Ejina desert basin (China) and their response to depositional environment: Aeolian Research, v. 12, P. 111-120.‏