چندمعنایی واژه‌های پیچیدۀ مختوم به «نامه» در چارچوب صرف ساختی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 23، دی 1399، صفحه 59-98   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.68500.1010

نویسندگان

پریا رزم‌دیده^{* 1}؛ ساره خیرمند²

¹دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان

²دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان شناسی دانشگاه اصفهان

چکیده

بررسی واژه‌های پیچیدۀ مختوم به «نامه»، از جمله موضوعاتی بوده که کمتر مورد توجه زبان‌شناسان قرار گرفته است. در این جستار، به منظور بررسی نقش واژه‌سازی «نامه» در این گروه از واژه‌های پیچیدۀ زبان فارسی، به تحلیل چندمعنایی این جزء واژگانی در چارچوب صرف ساختی (بوی، 2010) پرداخته شده‌است. برای نیل به این هدف، 102 واژۀ ساخته شده با «نامه» از فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372)، فرهنگ بزرگ سخن (انوری ،1381) و فرهنگ دهخدا (1377) گردآوری شدند که با استفاده از امکانات صرف ساختی مبنی بر وجود طرح‌وارۀ ساختی ناظر و انشعاب زیرطرح‌واره‌ها بر اساس دخالت سازوکارهای سطح مفهومی، در 12 دسته مختلف قرار گرفتند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که طرح‌واره‌های تصویری، مجاز و استعاره سه سازوکار اصلی عامل چندمعناشدن سازۀ مشترک «نامه» در واژه‌های مورد بررسی بوده‌است. به‌ علاوه، امکانات صرف ساختی از جمله وجود معنای مقید در قالب اصطلاح ساختی، واژگان سلسله‌مراتبی و وراثت پیش‌فرض نشان داد که بر ساخت واژه‌های پیچیدۀ مختوم به «نامه»، طرح‌واره‌ای ساختی موسوم به اصطلاح ساختی ناظر است که «نامه» را در وضعیت بینابین ترکیب و اشتقاق قرار می‌دهد و آن را به‌عنوان «شبه‌وندی» در مسیر دستوری‌شدگی قرار می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

نامه"؛ چندمعنایی"؛ سازوکارهای مفهومی"؛ شبه‌وند"؛ "؛ طرح‌وارۀ ساختی"

مراجع

• انوری، حسن. (1382). فرهنگ سخن. تهران: انتشارات سخن
• ایمانی، آوا، رفیعی، عادل و عموزاده، محمد. (1397). «تحلیل ساخت‌محور از نام‌اندام «دل» در زبان فارسی». نشریۀ پژوهش‌های زبانی. 9 (2)، 23-44.
• ایمانی، آوا و رفیعی، عادل. (1398). «تحلیلی ساحت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «سر» در زبان فارسی». فصلنامۀ زبان‌پژوهی. 11 (33)، 129-159.
• بامشادی، پارسا، انصاریان، شادی و داوری اردکانی، نگار. (1397). «چندمعنایی پسوند -انه در زبان فارسی: رویکرد ساختواژۀ ساختی». فصلنامه مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. دانشگاه رازی کرمانشاه، 6 (22)، 21-39.
• بامشادی، پارسا و قطره، فریبا. (1396). «چندمعنایی پسوند «-ی» فارسی: کندوکاوی در چارچوب ساختواژۀ ساختی». جستارهای زبانی. ش 7 (پیاپی 42). 265-289.
• بهرامی‌خورشید، سحر و نامداری، آزاده (1397). «بررسی افعال پیشوندی از منظر صرف ساخت». فصلنامۀ مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. دانشگاه رازی کرمانشاه. 7 (25)، 35-55.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رفیعی، عادل .(1391). «مفهوم عامل در واژه‌های مشتق زبان فارسی». پژوهش‌های زبان‌شناسی، 2(7)، 32-19.
• رفیعی، عادل و ترابی، سارا. (1393). «وراثت و انگیختگی رابطه صورت و معنی در واژگان: نمونه‌هایی از واژه‌سازی زبان فارسی». علم زبان، 2 (3)، 66-49.
• رفیعی، عادل و رضایی، حدائق. (1398). «ساخت اسامی مشتق از پسوند «گر» از منظر صرف ساختی». جستارهای زبانی. 3 (پیاپی 51)، 71-94.
• زمردیان، رضا . (1349). «ساختمان کلمه در زبان فارسی کنونی»، جستارهای ادبی، 21، 133-261.
• سامعی، حسین و تفسیری، ملیحه. (1393). الگوهای ساخت‌واژه در زبان فارسی. تهران: گروه نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• طباطبائی، علاالدین .(1386). «ترکیب در زبان فارسی 1». نامۀ فرهنگستان، ش 3 (پیاپی 35)، 186-213.
• طباطبائی، علاالدین. (1395). ترکیب در زبان فارسی: بررسی ساختاری واژه‌های مرکب. تهران: کتاب بهار.
• عظیم‌دخت، زلیخا، رفیعی، عادل و حدائق رضائی (1397). تنوعات معنایی واژه‌های مختوم به ستاک حال «یاب» در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی. نشریۀ پژوهش‌های زبانی. 10 (2، پیاپی 19)، 83-102.
• عظیم‌دخت، زلیخا و رفیعی، عادل (1398). واژه‌های مختوم به ستاک حال «پز» با مفهوم عامل‌محور از منظر صرف ساختی. نشریۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. 9 (17)، 19-45.
• کشانی، خسرو. (1372). فرهنگ فارسی زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• مکنزی، دیوید نیل. (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرائی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• نغزگوی‌کهن، مهرداد، و داوری، شادی. (1391). «شبه‌وندشدگی». نشریۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، 3 (3)، 65-85.
• Booij, G. E. (2002). Morphology of Dutch. Oxford: Oxford University press.
• Booij, G. E. (2007). Polysemy and Construction morphology. In Moerdijk, A., Van santen, A. (eds). Leven met woorden. Leiden: Instituut voor Nederlands Lexicologie, 355-364.
• Booij, G. E. (2010a). Construction morphology. Language and linguistic compass, 4(7), 543-555.
• Booij, G. E. (2010b). Construction morphology. Oxford: Oxford University press.
• Booij, G. E. (2012). Construction morphology: a brief introduction. Morphology, 22, 343-346.
• G. E. (2013), Inheritance issues in Construction Morphology, In Gisborne, N., & Hippisley (eds.), A. Default Inheritance. Oxford: Oxford University Press.
• Booij G. E, and Hüning, M. (2014). Affixoids and Constructional idioms. In Boogart, R, Colleman, T, and Rutten, G. (eds). Extending scope of constructional grammar. Berlin: De Gruyter Mouton, 77-106.
• Clausner, T. and Croft, W. (1999). “Domains and image schemas”. Cognitive linguistics, 10(1), 1-31.
• Croft, W. (1993). The role domains in the interpretation of metaphors and metonymies. Cognitive linguistics, 4, 70-335.
• Croft, W. (2001). Radical construction grammar: Syntactic theory in typological perspective. Oxford: Oxford University press.
• Croft, W. (2007). Construction grammar. In D. Geerarerts and H. Cuykens (eds). The oxford handbook of cognitive linguistics. Oxford: Oxford University press, 463-509.
• Culicover, P, and Jackendoff, R. (2005). Simpler Syntax. Oxford: Oxford University press.
• Culicover, P, and Jackendoff, R. (2006). The simpler syntax hypothesis. Trends in cognitive science, 10, 42-413.
• Evans, V and Green, M. (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction. Edinburgh: Edinburgh University press.
• Fillmore, K, and Kay, P. (1995). Construction Grammar course book. , University of California, Berkeley.
• Goldberg, A. E. (1995). Construction: A Construction approach to argument structure. Chicago: Chicago university press.
• Goldberg, A. E. (2009). Constructions work. Cognitive Linguistics, 20(1), 201-224.
• Hampe, B. (2005). Image schemas in cognitive linguistics: introduction. From Perception to Meaning, 1-14.
• morphology. 2nd edition. London: Hodder education.
• Hedblom, M., Kutz, O., Peñaloza, R, and Guizzardi, G. (2019). Image schema combination and complex events. KI-Kϋnstliche intelligenze, 33, 279-291.
• Heine, B., Claudi, U, and Hünnemeyer, F. (1991). Grammaticalization: a conceptual framework. Chicago: Chicago university press.
• Hopper, P. J. (1991). On some principles of grammaticalization. In E. C, Traugott and B, Heine (eds). Approaches to grammaticalization, vol I. Amesterdam/Philadelphia: John Benjamins, 17-35.
• Jackendoff, R. (1990). Semantic structures. Cambridge, MA: MIT press
• Jackendoff, R. (1992). Parts and boundaries. In B, Levin and S, Pinker (eds). Lexical conceptual semantics. Oxford: Blackwell.
• Jackendoff, R. (2007). A parallel architecture perspective on language processing. Brain research, 1146, 2-22.
• Jackendoff, R. (2008). Construction after Construction and its theoretical challenge. Language, 84, 8-28.
• Johnson, M (1987). The body in mind: the bodily basis of meaning, imagination and Chicago: Chicago university press.
• Kats, J. J. (1972). Semantic theory. N.Y.: Harper and Row.
• Kӧvecses, Z, and Radden, G. (1998). Metonymy: developing a cognitive linguistic view. Cognitive linguistics, 9(1), 37-77.
• Lakoff, G, and Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: Chicago university press.
• Lakoff, G, and Turner, M. (1989). More than cool reason: a field guide to poetic metaphor. Chicago: Chicago university press.
• Langacker, R. (1987). Foundation of cognitive grammar. I. Stanford, CA: Stanford university press.
• Langacker, R. (1993). Reference-point constructions. Cognitive linguistics, 4(1), 1-38.
• Lee, D. (2002). Cognitive Linguistics: An Intruduction. Oxford university Press.
• Michaelis, L, and Lambrecht, K. (1996). Toward a construction-based theory of language function: The case of nominal extraposition. Language, 72, 215-247.