بازشناسی روایات کتاب تأویل مختلف الحدیث در کتاب عوالی اللئالی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 75-93   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40093

نویسنده

علیه رضاداد^*

استادیار دانشگاه فرهنگیان (تهران- ایران)

چکیده

نگرش انتقادی به منابع حدیثی به منظور رسیدن به روایات صحیحِ صادرشده از معصومین علیهم‌السلام، از مهمترین بایسته های پژوهش در علوم حدیث است. از این رو نقد بیرونی مآخذ روایی و طبقه بندی منابع اولیۀ آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. زیرا گاه نویسندگان کتب حدیثی به مآخذ خود به طور کامل اشاره نمی کنند و احادیث به صورت مرسل نقل می شوند و این امر سبب تضعیف روایات می شود. این نوشتار روایات کتاب تاویل مختلف الحدیث نوشتۀ ابن قتیبه را در کتاب عوالی اللئالی اثر ابن ابی جمهور احسائی بازشناسی می کند و هدف از آن تعیین مأخذ بعضی از احادیث کتاب عوالی و پیراستن کتب شیعه از روایات ضعیف، با روش مطالعه تطبیقی است.
آنچه در مقایسه این دو اثر به دست می آید این است که ابن ابی جمهور در فصل چهارم از کتاب خود بیش از دو سوم (حدود 70 درصد) احادیث ابن قتیبه را نقل کرده‌است. او به نقل ساده احادیث اکتفا نکرده و همانند ابن قتیبه، در حاشیه کتاب عوالی، تأویلاتی را آورده‌است که در بعضی موارد، همان مفهومی است که ابن قتیبه در تأویلات خویش ذکر کرده است. گاهی نیز تأویلات او متفاوت و احیاناً معارض با ابن قتیبه است و در برخی از روایات نیز که تعدادشان اندک است، عین عبارات ابن قتیبه را نقل کرده است. شاید دلیل روی‌آوردن ابن ابی جمهور به کتاب ابن قتیبه دفاع وی از قاعده «الجمع مهما امکن اولی من الطرح» باشد و بهترین اثری که او تا آن زمان برای جمع احادیث معارض یافته، کتاب ابن قتیبه بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

حدیث؛ کتب حدیثی؛ عوالی اللئالی؛ ابن ابی جمهور احسائی؛ تاویل مختلف الحدیث؛ ابن قتیبه دینوری

مراجع

آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1403 ق.

ابن‌ابی‌جمهور أحسائی، عوالی اللئالی العزیزة فی الاحادیث الدینیة، تحقیق: مجتبی عراقی، قم، مطبعة سیدالشهداء (ع)، 1403 ق.

ابن‌ابی‌جمهور أحسائی، مجیب نداء التوالی الی منتخبات الغوالی، نسخه خطی شمارۀ 9693، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

ابن‌خلکان، احمدبن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق: احسان عبّاس، دارالثقافة، بیروت، 1968- 1972 م.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

ابن‌طاووس، احمدبن موسی، التحریر الطاووسی، المستخرج من کتاب حلّ الاشکال فی معرفة الرجال لاحمد بن موسی آل طاووس، تألیف حسن‌بن زین‌الدین صاحب المعالم، تحقیق: فاضل جواهری، به اشراف محمود مرعشی، قم، مکتبة آیة‌‌الله العظمی مرعشی، ‎۱۴۱۱ ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، تحقیق سلیم‌بن عبدالله سلفی، ریاض، قاهرة، دارابن‌القیم، دارعفان، چاپ دوم، 1430 ق.

ابن‌ندیم، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی نا، 1350.

بستانی، قاسم، «ارزیابی حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث»، شیعه‌شناسی، شمارۀ 20، زمستان 1386، ص 81- 95.

حرعاملی، محمدبن حسن، أمل الآمل، تحقیق: احمد حسینی، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1362.

خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417 ق.

الشخص، هاشم محمد، فی رحاب ابن ابی جمهور الاحسائی، دراسة شاملة عن حیاته و علمه و فکره و مؤلفاته و ما قیل عنه، بیروت، جمعیة ابن‌ابی‌جمهور لإحیاء التراث، 1435 ق.

زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، تهران، امیرکبیر، 1375.

ساماران، شارل، روش‌های پژوهش در تاریخ، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، بی‌تا.

شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1377 ق.

شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع) لاحیاء التراث، 1419 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، الرعایة فی علم الدرایة، در مجموعۀ رسائل فی درایة الحدیث، ج1، به کوشش ابوالفضل حافظیان بابلی، قم، دارالحدیث، 1424 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی ، مسالک الأفهام إلی نتقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1416 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی ، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، انتشارات داوری، 1410 ق.

شیخ بهائی، محمد بن حسین، الحاشیة على من لا یحضره الفقیه، تحقیق: فارس حسون کریم، قم، دارالحدیث، 1422 ق.

طوسی، محمدبن حسن، العدة فی اصول الفقه، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، مؤسسة البعثة، 1417 ق.

علاّمه حلی، حسن‌بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسۀ النشر الاسلامی، مؤسسۀ نشر الفقاهة، 1417 ق.

علاّمه حلی، حسن‌بن یوسف ، مبادئ الوصول الی علم الاصول، تحقیق عبدالحسین محمد علی بقال، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

غفرانی، عبدالله، فهرس مصنفات الشیخ محمدبن علی‌بن ابی‌جمهور الاحسائی، بیروت، جمعیة ابن‌ابی‌جمهور الاحسائی لإحیاء التراث، 1434 ق.

فاضل آبی، حسن‌بن ابی‌طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، تحقیق: علی‌پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1408 ق.

فتاحی‌زاده، فتحیه، معتمد لنگرودی، فرشته، «روشهای حل تعارض اخبار در تأویل مختلف الحدیث»، پژوهشنامه ثقلین، شمارۀ 1، بهار 1394، ص 1- 36.

قطیفی، فرج العمران، الازهار الارجیة، نجف، مطبعة النجف و النعمان، 1394 ق.

قمی، غلامرضا، قلائد الفرائد: تعلیقة علی فرائد الاصول للشیخ الانصاری، تصحیح محمد حسن شفیعی شاهرودی، قم، سنابل، 1429 ق.

کربلایی پازوکی، علی، «سرگذشت شق الصدر النبی از پندار تا حقیقت»، کلام اسلامی، شمارۀ 31، پاییز 1378، ص 112- 127.

لو کنت، جی، «ابن‌قتیبه دینوری»، تاریخ اسلام، محمدحسن الهی‌زاده، علی‌اکبر عباسی، شمارۀ 25، بهار 1385، ص 165- 176.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.

محقق حلی، جعفربن حسن، معارج الاصول، تحقیق: محمد حسین رضوی، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، 1403 ق.

محقق حلی، جعفربن حسن،  المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسة سیدالشهداء (ع)، 1364.

محقق کرکی، علی‌بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث، 1408 ق.

موسوی عاملی، محمدبن علی، مدارک الأحکام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق مؤسسة آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث، 1410 ق.

نجفی مرعشی، شهاب‌الدین، «رسالة الردود و النقود على الکتاب و مؤلفه و الأجوبة الشافیة الکافیة عنهما»، در مقدّمه عوالی اللئالی، قم، مطبعة سیدالشهداء (ع)، 1403 ق.

نوری، حسین، خاتمة مستدرک الوسائل، تحقیق مؤسسة آل‌البیت (ع) لاحیاء التراث، مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، 1415 ق.