بررسی ادلّه وحید بهبهانی و ابوالقاسم خویی در توثیق «زیادبن مروان»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 53-74   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40094

نویسندگان

مهدی بیات مختاری^{* 1}؛ علیرضا حیدری نسب²

¹دانشیار دانشگاه نیشابور

²دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

زیادبن مروان، صحابی امامان صادق و کاظم (ع)، در آثار مدوّن رجالی و روایی مکتب اهل‌بیت، حضوری جدی و گسترده دارد. روایات وی در کتب اربعه و سایر آثار شیعی به شصت مورد می رسد. اما ارزیابی کارنامه رجالی وی از سوی ارزش گزاران آکنده از واگرایی تضادی و بلکه تناقضی است. از نظر وحید بهبهانی و برخی دیگر، نقل بزرگان از زیاد و نیز در عِداد «اصول» بودن کتاب او و کثرت اخبار وی، حاوی وثاقت و دست کم، مؤید «حُسن» وی است. ابوالقاسم خویی در معجم رجال الحدیث و در مطاوی کتب فقهی خویش دو دلیل دیگر بر وثاقت زیاد اقامه کرده‌است: شیخ مفید وی را از خواص امام کاظم (ع) و ثقه و فقیه معرفی کرده و نیز در شمار اسناد احادیث کتاب کامل الزّیارات که ابن قولویه شهادت بر عدالت روات آن داده، قرار گرفته‌است. خویی با عبارت «إذن فالرّجل من الثّقات» بر پذیرش أخبار او تأکید کرده‌است. اما نویسندگان این سطور ادّله پنج گانه مذکور را نااستوار و دستخوش ضعف می دانند. کشّی و طوسی و نجاشی که از رجال شناسان پیشگام اند، به صراحت و کنایت او را توثیق نکرده اند، بلکه آنان و حدیث پژوهان نامبرداری مانند کلینی و صدوق او را جزو واقفیان متصلّب و مادامالعمر و بلکه از پایه های فرقۀ انحرافی واقفیه دانسته اند. اخبار متواتر و دست کم مستفیض، به واضح بر عناد ورزیدن آگاهانه وی با حق و انکار نصوص حاوی امامت امام رضا (ع) دلالت دارند. زیاد به سبب تصرف غاصبانه هفتاد هزار دینار سهم امام موجود در نزدش، افزون بر انحراف خویش بر افساد فکری دیگران از راه بذل آن اموال تلاش کرد. اخبار قدح قابل توجیه نیست و زیاد به گفتة حسن بن محبوب، از اصحاب اجماع، در حالت کفر باطنی از دنیا رفته‌است. علامه حلّی نیز با عبارت «فهو عندی مردود الروایة» بر ضعف وی پای فشرده‌است.

کلیدواژه‌ها

زیادبن مروان قندی؛ واقفه؛ وحید بهبهانی؛ ابوالقاسم خویی؛ رجال حدیث؛ جرح و تعدیل

مراجع

آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، انتشارات توس، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۸.

آقا‌بزرگ طهرانی، الذریعة، دارالأضواء، بیروت، 1389 ق.

ابن‌أثیر، مجد‌الدین، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: محمود محمّد الطناحی، إسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1364.

 ابن‌داوود حلّی، حسن، الرّجال، منشورات المطبعة الحیدریه، نجف، 1392 ق.

 ابن‌سکیت اهوازی، ترتیب إصلاح المنطق، تعلیق: محمد حسن بکائی، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1412 ق.

 ابن‌سلام، ابوعُبید قاسم‌بن سلّام، غریب الحدیث، تصحیح محمد عبدالمعید خان، دارالکتاب العربی، بیروت، چاپ اول، 1384 ق.

 ابن فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبد السلام محمّد هارون، مکتبة الإعلام الإسلامی، قم، 1404 ق.

ابن‌قتیبة دینوری، غریب الحدیث، تحقیق: عبدالله الجبوری، دارالکتب العلمیة، قم، چاپ اول، 1408 ق.

ابن‌قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، تحقیق: جواد القیومی، مؤسسة نشر الفقاهة، قم، چاپ چهارم، 1428 ق.

ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، نشر أدب الحوزة، قم، 1405 ق.

اعرجی کاظمی، محسن، عُدّة الرّجال، اسماعیلیان، قم، 1415 ق.

افشار، ایرج، بلوچستان و تمدن دیرینه آن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱.

أمین، محسن، أعیان الشیعة، تحقیق و تخریج: حسن امین، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1403 ق.

بحرالعلوم، مهدى، الفوائد الرجالیة، تحقیق: محمدصادق بحرالعلوم، مکتبة الصادق، تهران، چاپ اول، 1363.

برقی، احمد، رجال البرقی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1383 ق.

جوهری، اسماعیل، الصحاح، تحقیق: أحمد عبدالغفور عطار، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ چهارم، 1407 ق.

حر عاملی، محمد، هدایة الأمة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1414 ق.

حسن‌بن زین‌الدین عاملی، التحریر الطاووسی، تحقیق: فاضل الجواهری، مکتبة المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1411 ق.

حلّی، حسن‌بن یوسف، إیضاح الإشتباه، تحقیق: محمّد حسون، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، چاپ اول، 1411 ق.

حلّی، حسن‌بن یوسف، خلاصة الأقوال، تحقیق: جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهه، قم، چاپ اول، 1417 ق.

حموی، یاقوت‌بن عبدالله، معجم البلدان، دارصادر، بیروت، 1995 م.

خراسانی کرباسی، محمدجعفر، إکلیل المنهج، تحقیق: حسینی اشکوری، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1425 ق.

خطیب بغدادی، أحمد، تاریخ بغداد، تحقیق: عطاء مصطفی، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1417 ق.

فراهیدی، خلیل، العین، تحقیق: مهدی المخزومی، مؤسسة دارالهجرة، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

خویی، ابوالقاسم، شرح العروة الوثقى، مؤسسة إحیاء آثار الأمام الخویی، قم، چاپ دوم، 1426 ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکـز نشر آثار الشیعه، قم، چاپ اول، 1410 ق (23 جلدی).

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، بی‌جا، چاپ پنجم، 1413 ق (24 جلدی).

رازی، محمّدبن أبی‌بکر، مختار الصحاح، تصحیح أحمد شمس‌الدین، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1415 ق.

زبیدی، محمدبن محمد، تاج العروس، تصحیح علی شیری، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1414 ق.

سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، چاپ سوم، 1414 ق.

سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، قم، چاپ اول، 1418 ق.

شوشتری، محمدتقی، قاموس الرّجال، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، چاپ سوم، 1425 ق.

 صدوق، محمدبن علیّ، علل الشرایع، تحقیق: محمدصادق بحرالعلوم، منشورات المطبعة الحیّدریة، نجف، 1385 ق.

صدوق، محمدبن علیّ، عیون اخبار الرضا(ع)؛ تحقیق: حسین اعلمی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1404 ق.

صدوق، محمدبن علیّ، من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی­اکبر غفاری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1363.

طوسی، محمدبن حسن، الإستبصار، تصحیح حسن موسوی، دارالکتب الإسلامیة، تهران،1390 ق.

طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحکام، تصحیح حسن موسوی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1364.

طوسی، محمدبن حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، نشر الفقاهة، قم، چاپ اول، 1415 ق.

طوسی، محمدبن حسن، الغیبة، تحقیق: علی أحمد ناصح، المعارف الإسلامیة، قم، چاپ اول، 1411 ق.

طوسی، محمدبن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، تحقیق: جواد قیومی، نشر الفقاهة، قم، چاپ اول، 1417 ق.

فیض کاشانی، الوافی، تصحیح حسینی اصفهانی، مکتبة الامام أمیر المؤمنین، اصفهان، چاپ اول، 1406 ق.

قرشی، باقرشریف، حیاة الإمام الرضا (ع)، انتشارات سعیدبن جبیر، قم، 1372.

کشّی، محمّد، اختیار معرفة الرّجال، تصحیح میرداماد استرابادی، موسسه آل‌البیت، قم، 1404 ق.

کلباسی اصفهانی، أبوالهدى، سماء المقال، تحقیق: محمد حسینی قزوینی، مؤسسة ولی‌العصر، قم، چاپ اول، 1419 ق.

کلباسی، محمد، الرسائل الرجالیة، تحقیق: محمدحسین درایتی، چاپ اول، دارالحدیث، قم، 1381.

کلینی، محمد، الکافی، تصحیح علی­اکبر غفاری، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365.

لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۶۷.

مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، تعلیق: حسین موسوی کرمانی، بنیاد فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اول، بی‌تا.

سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد ( ط.ق/ چاپ سنگی)، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، قم، بی‌تا.

محمدبن حسن، استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، مؤسسة آل‌البیت، قم، چاپ دوم، 1419 ق.

 مفید، محمد، الإرشاد، دارالمفید للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ دوم، 1414 ق.

نجاشی، احمد، رجال النّجاشی، تحقیق: موسی شبیری، موسسه النشر الاسلامی، قم، چاپ پنجم، 1416 ق.

نراقی، أبوالقاسم، شعب المقال فی درجات الرجال، تحقیق: محسن احمدی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، چاپ دوم، 1422 ق.

نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ابن المؤلف، تهران، چاپ اول، 1414 ق.

 وحید بهبهانی، محمّدباقر، تعلیقة على منهج المقال، مؤسسة تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، قم، بی‌تا.