نظریۀ صرفۀ نظّام و الگوواره های حاکم بر آن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 9-29   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40100

نویسندگان

محمد علی انصاری^{* 1}؛ مرتضی عرب²؛ عباس حیدری²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه شهید باهنر کرمان

²استادیار دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

چیستی اعجاز قرآن کریم، از قرن سوم قمری، به طور جدی مورد توجه اندیشمندان معتزلی قرار گرفت. صرفه یکی از نظریاتی است که برخی از معتزلۀ بغداد نظیر نظّام برای بیان یگانگی قرآن کریم مطرح کردند. هدف از این پژوهش پاسخ به این سوال است که در قرن سوم، چه الگوهایی دانشمندان معتزلی را به بحث درباره اعجاز قرآن کریم و به طور خاص نظریه صرفه هدایت کرد. به این منظور از روش تحلیل پارادایم کوهن استفاده شد و ضمن شناسایی الگوهای غالب، رابطۀ میان نظریۀ صرفه و الگوهای موجود مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان‌دهنده وابستگی و تأثیرپذیری متقابل بین پارادایم ها و گفتمان‌های غالب بر بافت جامعه اسلامی در آن زمان است. بررسی‌های تاریخی دیگر نیز نشان می‌دهد که رویارویی گفتمان مرجعیت علمی قرآن کریم با پرسش های گفتمان جدید، زمینه بروز پارادایمی را ایجاد کرد که منجر به بحث در مورد چیستی وجه یگانگی قرآن کریم شد. افزون بر این، نظّام با گرایش به الگوی ارسطویی، ایده خود را در باب اعجاز قرآن کریم، در تقابل با طرفداران الگوی افلاطونی تشریح کرد و قدمت و تعبیر افلاطونی از جایگاه قرآن را منتفی دانست. او همچنین بر اساس الگوی علم یونانی، وجود هرگونه اعجوبه ‌در متن کلام الله را انکار کرد و برای صورت گفتاری اعتبار بیشتری قائل شد.

کلیدواژه‌ها

اعجاز قرآن؛ نظریه صرفه؛ نظّام؛ تحلیل الگوواره

مراجع

قرآن کریم

ابن‌حنبل، احمد، المسند، دارصادر، بیروت، بی‌تا.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، المکتب الاسلامی، بیروت، چاپ دوم، 1419 ق.

ابن‌قدامة، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

ابن‌ندیم، الفهرست، دارالمعرفه، بیروت، چاپ دوم، 1997 م.

ابن‌ندیم، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، اساطیر، تهران، 1381.

اسعدی، محمد و همکاران، آسیب شناسی جریان های تفسیری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ دوم، 1390.

اشعری، علی‌بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، فرانز شتایز، ویسبادن، چاپ دوم، 1980 م.

انصاری هروی، ذم الکلام و اهله، مکتبة العلوم و الحکم، مدینه، 1418 ق.

اولیری، دلیسی، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1374.

ایجی، عبدالرحمن، المواقف، دارالجیل، بیروت، 1417 ق.

ایمان، محمدتقی، ‏‫فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1393.

باقلانی، محمدبن طیب و دیگران، تمهید الأوائل فی تلخیص الدلائل، مؤسسة الکتب الثقافیة، لبنان، 1407ق .

باقلانی، محمدبن طیب ، إعجاز القرآن للباقلانی، دارالمعارف، مصر، چاپ پنجم، 1997 م.

بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، دارالفکر، چاپ افست استانبول، 1401 ق.

بدوی، عبدالرحمن، مذاهب الاسلامیین، دارالعلم للملایین، بیروت، 1996 م.

بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، دارالآفاق الجدیدة، بیروت، چاپ دوم، 1997 م.

بهرامی، احمد، محمدرضا باباخانیان، «مبانی قرآنی سرمشق پارادایم­های رشد و تعالی»، مجله رشد آموزش علوم اجتماعی، شمارۀ 5، تابستان 1390.

بهرامی، احمد، پروین مصطفوی، «پارادایم پیشرفت در مکتب جامعه شناختی قرآن»، در ماهنامه مهندسی فرهنگی، شمارۀ 49 و 5، بهمن و اسفند 1389.

جاحظ، عمروبن بحر، رسائل الجاحظ (الکلامیة)، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 2002 م.

جاحظ، عمروبن بحر ، الحیوان، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1424 ق.

جاحظ، عمروبن بحر ، الرسائل الجاحظ، تحقیق: محمد هارون، عبدالسلام، مکتبة الخانجى، قاهره، 1964 م.

جهانگیری، محسن، مجموعه مقالات کلام اسلامی، حکم، تهران، 1390.

حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان‏، انتشارات اساطیر، تهران، 1376.

خیری، حسن، «مقایسه پارادایم دینی (اسلامی) با پارادایم­های اثباتی، تفسیری و انتقادی»، معرفت فرهنگی اجتماعی، شمارۀ 2، بهار 1389.

ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407 ق.

ذهبی، شمس‌الدین، سیر أعلام النبلاء، مؤسسه الرساله، بی‌جا، 1985 م.

زاهدی‌فر، سیف‌علی، «تاریخ گزاری حدیث اول ما خلق الله العقل...»، دوفصلنامه علمی پژوهشی صحیفه مبین، شمارۀ 58، سال 21، پاییز و زمستان 1394.

زرکشی، محمدبن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، دارإحیاء الکتب العربیة، بی­جا، 1376.

زروانی، مجتبی، بهزاد حمیدی، «اسلام و سه پارادایم دین داری»، در مجله عقل و دین، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1389.

سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، دارالفکر، لبنان، 1416 ق.

شافعی، محمدبن ادریس، الأمّ، دار الفکر، بیروت، 1403 ق.

شافعی، محمدبن ادریس ، الرسالة، مکتبة العلمیة، بیروت، بی‌تا.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، مؤسسة الحلبی، بی‌جا، بی‌تا.

شهری، عبدالرحمن، القول بالصرفه فی اعجاز القرآن الکریم، دارابن‌الجوزی، قاهره، 1432 ق.

شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات‏، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم، 1413 ق.

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، دارالفکر، بیروت، 1415 ق.

فاضل، محمود، معتزله، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1362.

فضلی، عبدالهادی، خلاصة علم الکلام، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی قم، ، 1428 ق.

قفطی، علی‌بن یوسف، تاریخ مختصر الدول، ترجمۀ بهین دارانی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1371.

کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1380.

کرمانی، محمودبن حمزه، اسرار التکرار فى القرآن‏‏، تحقیق: عبدالقادر احمد عطا، قاهره، دارالفضیله، بی‌تا.

کریمی‌نیا، مرتضی، «ریشه های تکوین نظریۀ اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست»، مجله پژوهش­های قرآن و حدیث، سال 10، شماۀ 1، بهار و تابستان 1392.

مبلغی، احمد، «پارادایم های فقهی»، مجله فقه، سال 10، شمارۀ 3، پاییز و زمستان 1382.

محمدزاده، رضا، احمد عبادی، «نقش خواجه نصیر طوسی در تعامل پارادایم­های سه گانه فلسفه اسلامی»، مجله علمی پژوهشی متافیزیک، شمارۀ 15، بهار و تابستان 1392.

مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

مصطفوی، حامد، پارادایم­های حاکم بر سیر تطوّر نظریه «حجیت خبر واحد» در اندیشه عالمان شیعه، رساله دکتری تخصصی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، 1395.

معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، موسسه نشر اسلامی، قم، 1428 ق.

المقری، احادیث فی ذم اهل الکلام و أهله، دارأطلس، ریاض، 1417 ق.

مکدرموت، مارتین، اندیشه­های کلامی شیخ مفید، ترجمۀ احمد آرام، دانشگاه تهران، تهران، 1372.

مونتگمری وات، ویلیام، فلسفه و کلام اسلامی، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1389.

Allen. Graham, Intertextuality, London, Routledge, 2000.

Bird, Alexander, Philosophy of Science, London and New York, Routledge, 1998.

Copleston, Frederick C., A history of philosophy. Volume 1. New York, Toronto: Doubleday, 1993-1994.

2009. Glei, Reinhold, Christian-Muslim relations a bibliographical history, Volume 1 (600-900). Edited by David Thomas and Barbara Roggema. Leiden Boston: Brill, 2009.

Furley, David J., From Aristotle to Augustine, London, New York: Routledge (Routledge history of philosophy, v. 2), 1999.

George, Timothy, Is the Father of Jesus the God of Muhammad? Understanding the differences between Christianity and Islam, 2009.

Janosik. Daniel, Riddell. Peter, John of Damascus, First Apologist to the Muslims, Eugene, Pickwick Publications, 2016.

Kuhn, Thomas S. The Structure of Scientific Revolutions, 3rd edition. Chicago: University of Chicago Press, 1996.

Ladyman. James, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.

Martin, R. C., The role of the Basrah Mutaziliah in formulating the doctrine og the apologetic Miracle. In J. Near East. Stud. 39 (3), pp. 175–189. DOI: 10.1086/372801, 1980.

Neuman. W. Lawrence, Social Research Methods_ Qualitative and Quantitative Approaches, Seventh Edition, Pearson Education Limited, 2014.

Psillos, Stathis. The Routledge Companion to Philosophy of Science, London and New York, Routledge, 2010.

Samir Okasha, Philosophy of Science, USA, Oxford University Press, 2002.

Stace, W. T., A critical history of Greek philosophy. London: Macmillan and co. Limited, 1920.

Taylor, C. C. W., From the beginning to Plato. London, New York: Routledge (Routledge history of philosophy, v. 1), 1997.

Thomas, David, Christians at the heart of Islamic rule. Church life and scholarship in ʻAbbasid Iraq, 2003.

Von Grunebaum, the encyclopedia of Islam, new edition. ‎Leiden, London: ‎E. J. Brill; Luzac & co, 1986.

Wolfson. Harry Austryn, Foundation of Religious Philosophy In Judaism, Christinity and Islam, Cambridge. Massachusetts, Harvard University Press, 1962.

______, The Philosophy of the Kalam, Cambridge. Massachusetts, Harvard University Press, 1976.