واکاوی عناصر فلوطینی در مبانی فکری مکتب تفکیک با تأکید بر مباحث خداشناسی و نفس‌شناسی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 5، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 87-104   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2020.40108

نویسندگان

علی رستمیانی¹؛ وحیده فخارنوغانی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از جمله انتقادات سنت‌‌های فکری مخالف فلسفۀ اسلامی به آن، تأثیرپذیری مکاتب مختلف فلسفۀ اسلامی از عناصر فلسفی یونان است. پیروان مکتب تفکیک با استناد به وجود اصول و مبانی مشترک میان فلسفۀ اسلامی و یونانی، مدعی مخالفت و تقابل فلسفۀ اسلامی با معارف ناب اهل‌بیت(ع) هستند. به‌نظر آنان فلسفۀ اسلامی، گسترش‌یافتۀ اصول عقلی یونانی است که منشأ الهی ندارد و هدف آن رقابت با اندیشه‌‌های ناب اهل‌بیت(ع) است. مهم‌ترین مبنای مکتب تفکیک در مخالفت با فلسفۀ اسلامی همین ریشه‌‌های مشترک فلسفۀ اسلامی و یونانی است. حال، پرسش این است که آیا مکتب تفکیک، خود، وجوه اشتراکی با فلسفۀ یونانی ندارد و در صورت وجود چنین اشتراکاتی آیا می‌توان این را مؤیدی بر غیرالهی و غیراصیل‌بودن این رویکرد الهیاتی تلقی کرد؟ در این پژوهش با تتبع در آثار فلوطین و تألیفات پیروان مکتب تفکیک، نقاط اشتراک این دو رویکرد فکری در دو مسئلۀ خداشناسی و نفس‌شناسی بررسی می‌شود. مطابق دستاورد‌های این پژوهش، بسیاری از مبانی و اصول مکتب تفکیک به‌وضوح در کلام فلوطین مطرح‌ شده است، به‌گونه‌ای که گویا کلام فلوطین به‌زبانی دیگر در آثار مکتوب اهل تفکیک ظهور پیدا کرده است. ازنظر نگارندگان، وجود این وجوه اشتراک نه‌تنها دلیلی بر غیراصیل و الحادی‌بودن مکتب تفکیک به شمار نمی‌رود، بلکه یافتن سرمنشأ‌های تفکری در کلام پیشینیان یا در سرزمین‌‌های دیگر نشان‌دهندۀ امتداد و گستردگی آن تفکر و بیانگر این مطلب است که سیر تفکر بشر سیری پیوسته و فرازمانی و فرامکانی است.

کلیدواژه‌ها

مکتب تفکیک؛ فلوطین؛ خدا؛ عقل؛ نفس؛ روح؛ معرفت

مراجع

احمدی، بتول، «جاودانگی روح از منظر افلوطین و سهروردی»، حکمت معاصر،س 8، ش 3، پاییز و زمستان 1396 ، صص ۱ تا ۱۹.

اصفهانی، میرزا مهدی، ابواب الهدی، به‌تحقیق حسن جمشیدی، قم: بوستان کتاب، 1385.

اصفهانی، میرزا مهدی، تقریرات اعتقادی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 12480.

اصفهانی، میرزا مهدی، معارف القرآن، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 8472.

تهرانی، جواد، بحثی در فلسفۀ بشری و اسلامی، تهران: کتابخانۀ بزرگ اسلامیۀ، 1355.

تهرانی، جواد، میزان المطالب، قم: مؤسسۀ در راه حق، 1374.

جوادی آملی، عبدالله، شرح حکمت متعالیه، قم: الزهراء، 1372.

حکیمی، محمدرضا، الهیات الهی و الهیات بشری، قم: دلیل ما، 1388.

حلبی، شیخ محمود، التوحید و العدل، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 24349.

خرمیان، جواد، قواعد عقلی در قلمرو روایات، تهران: نشر سهروردی، 1388.

خمینی، روح‌الله، آداب ‌الصلوة، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره)، 1378.

داوری، رضا، فارابی، مؤسس فلسفۀ اسلامی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.

داوری، رضا، مقام فلسفه در دورۀ تاریخ ایران اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی، تهران: حکمت، 1393.

رحمانی، رضا، فلسفۀ فلوطین، قم: بوستان کتاب، 1390.

رستمی، ژیلا، «عناصر فلوطینی در الهیات سلبی قاضی سعید قمی»، پژوهش‌‌های فلسفی،س 4، ش16، پاییز و زمستان 1388، صص 37 تا 68

سیدان، سیدجعفر، معارف وحیانی، قم: دلیل ما، 1392.

فلوطین، دورۀ آثار فلوطین، ترجمهٔ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی، 1366.

فلوطین، تاسوعات، ترجمهٔ فرید جبر، چ1، بیروت: مکتبة لبنان، 1997م.

قربانی، امیر، «نقد و بررسی دیدگاه معرفت‌شناختی میرزا مهدی اصفهانی»، حکمت اسراء، س 5 ، ش 17، پاییز 1392، صص 85 تا 108

قزوینی، مجتبی، بیان الفرقان فی توحید القرآن، ج1، قم: دلیل ما، 1389.

قزوینی، مجتبی، بیان الفرقان فی معاد القرآن، ج3، تهران: جامعۀ تعلیمات اسلامی، 1373.

مروارید، حسنعلی، تنبیهات حول المبدأ و المعاد، مشهد: بنیاد پژوهش‌‌های آستان قدس رضوی، 1395.

مصباح، محمدتقی، آموزش فلسفه، چ3، بی‌جا: سازمان تبلیغات اسلامی، 1368.

مصباح، محمدتقی، مقالات فلسفی، تهران: صدرا، 1373.

نصر اصفهانی، محمد، «مقایسۀ دیدگاه افلوطین و ملاصدرا دربارۀ ویژگی‌‌های نفس»، حکمت معاصر، س ۶، ش3، پاییز 1394، صص 19 تا 50

نکونام، جعفر، «بررسی تطبیقی خاستگاه تاریخی پیدایش دو مکتب تفکیک و اخباریگری»، فصلنامۀ پژوهش دینی، س 12 ، ش37، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، صص 6 تا 25

نوروزی، محمدحسن، «خداشناسی فطری مکتب تفکیک»، بازتاب اندیشه، س ۵، ش 96، فروردین 1387، صص72 تا 81.

یاسپرس، کارل، فلوطین، تهران: خوارزمی، 1363.