بازخوانی تجربۀ «پرسه‌زنی» در رمان فارسی دهۀ هشتاد (مطالعۀ موردی: رمان «چرخ‌دنده‌ها»، نوشتۀ امیر احمدی آریان)

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 213، شهریور 1400، صفحه 47-79   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.68656.1032

نویسندگان

صفیه خدامی فهادان¹؛ سمیرا بامشکی^{* 2}؛ بهزاد برکت³؛ مهدی نجف‌زاده⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

³دانشیار زبان و ادبیات انگلیسی، دانشگاه گیلان، ایران

⁴دانشیار علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

پرسه‌زنی گونه‌ای از گذران اوقات فراغت در جوامع شهری پیشرفته است که اغلب به‌صورت انفرادی و با نیت تفریح، لذت و تفکر انجام می‌گیرد. گفتمان‌های فرهنگی و سیاسی حاکم بر شهر، کیفیت تجربۀ پرسه‌زنی را تحت تأثیر قرار ‌می‌دهند. به دنبال نوسازی و توسعۀ شهرهای ایران، پدیدۀ پرسه‌زنی در میان قشرهای مختلف اجتماعی، به‌ویژه جوانان، رواج پیدا کرده است. این پژوهش بر‌اساس رویکرد مطالعات فرهنگی به بررسی نحوۀ بازنمایی تجربۀ پرسه‌زنی در رمان فارسی چرخ‌دنده‌ها (1388)، نوشتۀ امیر احمدی‌آریان می‌پردازد. به این اعتبار، رمان را به‌مثابه یک میانجی برای فهم تحولات فرهنگی جامعه در نظر گرفته‌ایم. ازآنجاکه هدف ما مطالعه و تفسیر تأثیرات متقابل سوژه و فضای اجتماعی در متن ادبی است، در این پژوهش از روش تحلیل مقوله‌ای محتوا با واحد مضمون استفاده کرده‌ایم و در پی پاسخ به این پرسش هستیم که انگیزه و نقطه عزیمت سوژه برای پرسه‌زنی چیست؟ در طول پرسه‌زنی چه تعاملاتی با خود، دیگری و فضای شهر برقرار می‌کند و درنهایت چه فرجامی می‌یابد؟ در فضای داستان، ایدئولوژی‌های حاکم، چگونه بر کیفیت پرسه‌زنی سوژۀ متنی تأثیر می‌گذارند؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد رویکرد گزینشی جامعه نسبت به مدرنیسم، بر ادراک سوژه از شهر تأثیر مخربی دارد و تجربۀ پرسه‌زنی را تلخ و آشفته می‌کند. سوژۀ پرسه‌زن از فرهنگ شهرنشینی بی‌بهره است، اما مواهب دنیای شهر را مطالبه می‌کند. انگیزۀ اصلی او در این رمان، کامیابی، تفریح و بازپس‌گرفتن جوانی ازدست‌رفته بوده است. آنچه تجربه می‌کند، تحقیر، بیگانگی و بی‌هنجاری است. او راه چاره را در خشونت ورزیدن، انتقام‌گیری و جنون می‌یابد و درنهایت خودکشی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

رمان شهری؛ پرسه‌زنی؛ توسعه‌نیافتگی؛ کژمدرنیسم؛ شیزوفرنی فرهنگی

مراجع

ابطحی، م. (1396). ما باختیم: وب‌نوشت‌های 1383 تا 1384. تهران: روزگار.

احمدی‌آریان، ا. (1388). چرخ‌دنده‌ها. تهران: چشمه.

احمدی‌آریان، ا. (1393). شعارنویسی بر دیوار کاغذی. تهران: چشمه.

ایمان، م. ت؛ و نوشادی، م. (1390). تحلیل محتوای کیفی. پژوهش. 2، 15-44.

آرنت، ه. (1951). توتالیتاریسم. ترجمۀ م. ثلاثی (1390). تهران: ثالث.

آرنت، ه. (1958). وضع بشر. ترجمۀ م. علیا (1389). تهران: ققنوس.

برمن، م. (1982). تجربۀ مدرنیته: هر آنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود. ترجمۀ م. فرهادپور (1398). تهران: طرح نقد.

بنیامین، و. (1983). دربارۀ برخی مضامین و دستمایه‌های شعر بودلر. ترجمۀ م. فرهادپور (1377). ارغنون. 14، 27-48.

بودلر، ش. (1863). نقاش زندگی مدرن و مقالات دیگر. ترجمۀ ر. صافاریان (1398). تهران: حرفۀ نویسنده.

بیات، آ. (2010). زندگی همچون سیاست: چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می‌دهند. ترجمۀ ف. صادقی (1390). کتابخانه الکترونیکی امین. ( www.ael.af) (دسترسی در 23/10/1399)

«رمان چرخ‌دنده‌ها‌ی امیر احمدی آریان نقد شد» (1388). پایگاه خبری دانشجویان ایران «ایسنا». 12 بهمن 1388. ((www.isna.ir (دسترسی در 23دی 1399).

توانا، س؛ شفیعی، م؛ صدیقی، ب. (1394). پرسه‌زنی، جامعه‌شناسی انتقادی و زندگی روزمره: مطالعۀ موردی خیابان گلسار شهر رشت. مجلۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات. 43، 39-68.

چاوشیان، ح؛ توانا، س. (1394). فضای پرسه‌زنی شمال شهر تهران از دریچۀ روابط قدرت-مقاومت. مجلۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات. 38، 53-62.

حریری، ن. (1385). اصول و روش‌های پژوهش کیفی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.

خالصی‌مقدم، ن. (1391). شهر و تجربۀ مدرنیتۀ فارسی. تهران: تیسا.

خسرو، خ. (1399). از اتوبوس به زندان: روایت راننده‌ای در اوین: دربارۀ وقتی نهنگ یونس را بلعید. ایندیپندنت فارسی. 25 فروردین 1399 برابر با 13 آوریل 2020. (http://www.Independentpersian.com) (دسترسی در 23/10/1399).

دوسرتو، م. (1998). قدم‌زدن در شهر. مطالعات فرهنگی. ویراستار: س. دیورینگ. ترجمۀ ن. ملک‌محمدی و ش. وقفی‌پور (1397). تهران: علمی و فرهنگی.

رشیدزاده، ک. (1399). پرسه‌زنی چیست و پرسه‌زن کیست. مجلۀ تهران‌شهر. 4، 7-23.

روسو، ژ. ژ. (1782). خیال‌پردازی‌های رهرو تنها. ترجمۀ م. پارسایار (1399). تهران: فرهنگ معاصر.

زیمل، گ. (1948). کلان‌شهر و حیات ذهنی. ترجمۀ ی. اباذری (1377). نامۀ علوم اجتماعی. 3، 53-66.

سرفراز، ح. (1389). دیک هبدایج: خرده فرهنگ و معنای سبک. نامۀ فرهنگ و ارتباطات. 2، 171-196.

سعادت، ا. (1379). تصویر پاریس. فرهنگ آثار: معرفی آثار مکتوب ملل جهان از آغاز تا امروز. تهران: سروش. ج.2، 1229.

شایگان، د. (1989). تعطیلات در تاریخ. ترجمۀ ع. مناف‌زاده (1373). مجلۀ گفتگو. 6، 7-22.

. (2000). افسون زدگی جدید: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار. ترجمۀ ف. ولیانی (1380). تهران: فرزان روز.

شعیری، ح. (1399). تهران پرسه‌زن را پس زده. مجلۀ تهران‌شهر. 4، 58-69.

علی‌اکبری، م. (1386). عشق‌ها و پاساژها. مجلۀ بخارا. 62، 363-369.

. (1388). هم‌پهلویی چند مفهوم: مصرف، پاساژ، سیاست، زندگی. مجلۀ جهان‌کتاب. 246. 33-40.

علیخواه، ف؛ شاد منفعت، م. (1395). عشاق و شهر؛ مطالعۀ موردی دربارۀ جوانان و فضاهای عمومی در شهر رشت. مجلۀ تحقیقات فرهنگی ایران. 33، 149-176.

فاضلی، ن. (1392). فرهنگ و شهر؛ چرخش فرهنگی در گفتمان‌های شهری. تهران: تیسا.

فراستخواه، م. (1395). روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی با تأکید بر نظریۀ برپایه. تهران: آگاه.

فکوهی، ن؛ امیری، ع. (1394). اوقات فراغت شهر تهران، همگرایی و واگرایی در فرایند پرسه‌زنی. مطالعۀ موردی: شهرک قدس غرب. مجلۀ پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران. 2، 31-50.

فکوهی، ن. (1399). آفرینش شهر با پرسه‌زنی. مجله تهران‌شهر. ۴، 22-29.

قهرمانی، م؛ پیراوی ونک، م؛ مظاهریان، ح؛ صیاد، ع. (1395). بازتجسد پرسه‌زن شهر مدرن در پیکر تماشاگر فیلم. نشریۀ هنرهای زیبا. 1 (21)، 17-28.

کاظمی، ع؛ اباذری، ی. (1383). زندگی روزمره و مراکز خرید در شهر تهران. مجلۀ نامۀ انسان‌شناسی. 6، 97-116.

کاظمی، ع؛ رضایی، م. (1387). دیالکتیک تمایز و تمایز زدایی، پرسه‌زنی و زندگی روزمرۀ گروه‌های فرودست شهری در مراکز خرید تهران. مجلۀ تحقیقات فرهنگی ایران. 1، 1-24.

کاظمی، ع. (1395). امر روزمره در جامعۀ پساانقلابی. تهران: فرهنگ جاوید.

. (1396). پرسه‌زنی و زندگی روزمرۀ ایرانی. تهران: فرهنگ جاوید.

کیویستو، پ. (1388). اندیشه‌های بنیادی در جامعه‌شناسی. ترجمۀ م. صبوری. تهران: نشر نی.

گلابی، ف؛ بداغی، ع؛ علی‌پور، پ. (1394). مروری تحلیلی بر تلفیق عاملیت و ساختار در اندیشۀ پیر بوردیو. مجلۀ پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر. 6، 117-143.

گلدمن، ل. (1964). جامعه‌شناسی ادبیات. ترجمۀ م. ج. پوینده (1371). تهران: نشر هوش و ابتکار.

محمدی، ب. (1386). درآمدی بر روش تحقیق کیفی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

محمدی، ج؛ جهانگیری، ا؛ پاکدامن، ی. (1394). تجربۀ پرسه‌زنی و بازشکل‌دهی به فضاهای همگانی شهری. مجلۀ علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی. 70، 279-312.

مردی‌ها، م. (1399). تمدن و فرهنگ. هم‌گرایی فرهنگی جهان و تحول فرهنگی ایرانیان. تهران: ثالث.

نجفی، ا. (1379). شب‌های پاریس. فرهنگ آثار: معرفی آثار مکتوب ملل جهان از آغاز تا امروز. تهران: سروش. ج4، 2827.

ورنر، ج. (بی‌تا). ادگار آلن‌پو، پرسه‌زن و کارآگاه. ترجمۀ ع. رحمانی. پروژۀ پوئتیکا. (https://t.me/poetica-project) (دسترسی در 23/10/1399).

هاشمی، م. (1383). هویت‌اندیشان و میراث فکری احمد فردید. تهران: کویر.

هاشمی، م. (1389). آمیزش افق‌ها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان. تهران: فرزان روز.

هاشمیان‌فر، ع؛ چینی، ن. (1395). هویت بریکولاژ و فرهنگ مصرف. تهران: جامعه‌شناسان.

یوسفی، ع؛ محمدی، ف؛ میرزایی، آ. (1397). اشکال بیگانگی شهری در نظر جامعه‌شناسان شهر. مجلۀ مطالعات جامعه‌شناختی. 53، 481-504.

The Theme of "little Man" In Russian literature of the 18-19 Century: The Most Vivid Characters. Retrived from secondary education and schools website: https://www.en.sodiummedia.com. (Accessed January 13/2021)

Chambers, R. (1999). Loiterature. University of Nebraska Press. Lincoln & London.

Coates, J. (2017). Key Figure of Mobility: The Flaneur.European Association of Social Anthropology. 25(1): 28-41.

Shortell, T. & Brown, E. (2014). The Flânerie: A Way of Walking, Exploring and Interpreting the City. In Walking in the European city: Quotidian Mobility and Urban Ethnography. Western University. Routledge.

Nuvolati, G. (2019). Flânerie. In The Wiley Blackwell Encyclopedia of Urban and Regional studies. https://www.Onlinelibrary.wiley.com. (Accessed January 13/2021).