خطاهای مؤلفانِ متون کهن ادب فارسی در معرفی ابوسعید ابوالخیر

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 213، شهریور 1400، صفحه 123-155   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.69791.1064

نویسنده

امیرحسین همتی^*

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران

چکیده

برای ابوسعید ابوالخیر در فرهنگِ ایرانی، جایگاهی همانند سقراط در فرهنگِ یونانی در نظر گرفته شده است. این دو، به‌رغمِ آن‌که هیچ تألیفی از خود به یادگار نگذاشتند، امّا در تعدادی کثیر از کتاب‌ها حضوری پُررنگ دارند. نقش‌آفرینیِ ابوسعید در متونِ کهنِ ادب فارسی را به سه شکلِ مختلف می‌توان دید. یادکردها از او، یا دارای منبعی شناخته شده هستند و با مأخذِ اصلی خود از نظر محتوا هیچ مغایرتی ندارند؛ یا هیچ مأخذی مشخص برای آن‌ها نمی‌توان در نظر گرفت؛ یا این‌که به‌رغمِ مشخص بودنِ مأخذ، مضمونِ آن‌ها در مقایسه با منبعِ اصلی، مغایرتی فاحش دارد. هدف از جستارِ حاضر، معرفی این مغایرت‌ها و توضیح در بابِ علل متصوّر بر چگونگی پدید آمدنِ آن‌هاست. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد، خَبط و خَلطِ زندگانی اشخاصِ مختلف، در کنارِ نقلِ مسموعات به‌جای استناد به مآخذِ مکتوب و هم‌چنین استفاده از منابعِ واسطه در عوضِ رجوع به منابعِ اصلی، بیش‌ترین نقش را در شکل‌گیری این سهوها ایفا کرده است.

کلیدواژه‌ها

ابوسعید ابوالخیر؛ حالات و سخنان؛ اسرارالتوحید؛ مقامۀ کهن و نویافته

مراجع

ابن‌منوّر، محمد بن منوّر بن ابی‌سعد. (1371). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: مؤسسۀ انتشارات آگاه، چاپ سوم.

ابوروح لطف‌الله، جمال‌الدین. (1384). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن، چاپ ششم.

باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. (1383). اورادالاحباب و فصوص الآداب‌، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

بوزجانی، درویش‌علی. (1345). روضة الریاحین، با مقدمه و تعلیقات به کوشش حشمتِ مؤید، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول.

تقی‌الدین بلیانی، تقی‌الدین محمد اوحدی دقایقی بلیانی. (1388). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، مقدمه و تصحیح و تحقیق سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. (1382). نفحات‌الانس من حضرت‌القدس، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ چهارم.

حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر بن احمد نصر. (1362). تاریخ گُزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.

حمید قلندر، مولانا حمید بن تاج‌الدین. (1959 م). خیرالمجالس (ملفوظات حضرت شیخ نصیرالدین محمود چراغ‌دهلی). با تصحیح و مقدمه و تعلیقات از خلیق احمد نظامی، علی‌گده، هند: مطبوعات شعبۀ تاریخ مُسلم یونیورستی.

خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی المدعو به خواندمیر. (1333). تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، مقدمه جلال‌الدین همایی، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، تهران: انتشارات خیام.

داراشکوه، محمد. (بی‌تا). نسخۀ خطی سفینة‌الاولیا، کتابخانۀ مجلس، شماره ثبت 85720.

دامادی، محمد. (1374). ابوسعیدنامه (در بیان شرح احوال و عقاید و افکار و روش زندگانی ابوسعید ابوالخیر). تهران: انتشارات دانشگاهِ تهران، نشرِ دوم همراه با اضافات و اصلاحات.

ذوالفقاری، حسن. (1394). فارسی عمومی (برگزیدۀ متون فارسی و آیین‌نگارش). تهران: نشر چشمه، چاپ سی‌ودو ویراست سوم (چاپ نودوچهار کتاب).

رضی‌الدین نیشابوری، ابوجعفر محمد. (1341). مکارم الاخلاق، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشکدۀ الهیات.

زکریای قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود قزوینی. (1373). آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه با اضافات از جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح و تکمیلِ میرهاشم محدّث، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.

سدیدالدین غزنوی، محمد، (1388). مقامات ژنده پیل، به اهتمام حشمت مؤید، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی چاپ چهارم.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1386). چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافتۀ بوسعید، از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر)، تهران: انتشارات سخن، چاپ سوم.

. (1388). نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)، تهران: انتشارات سخن، چاپ سوم.

. (1393). درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام)، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم.

شمس تبریزی، شمس‌الدین علی بن ملک داد تبریزی. (1385). مقالات شمس تبریزی. تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم، تهران.

شیخ اشراق، شهاب‌الدین یحیی سهروردی، (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمه از سید حسن نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.

عبدالغافر فارسی، الامام ابی الحسن عبدالغافر بن اسماعیل بن عبدالغافر بن محمد الفارسی الحافظ. (1409 هـ 1989 م). المنتخب مِن السیاق لتاریخ نیسابور. انتخبه ابراهیم بن محمد بن الازهر الصریفینی. تحقیق محمد احمد عبدالعزیز زیدان. دارالکتب العلمیة، طبعة الاولی، بیروت، لبنان.

عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامد. (1905 م‏). تذکرة‌الاولیا، مصحح رینولد آلین نیکلسون، لیدن: مطبعه لیدن.

. (1384). منطق‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم.

. (1399). تذکرة‌الاولیا، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن، چاپ هفتم.

غلام‌سرور صاحب لاهوری، غلام‌سرور بن غلام‌محمد بن مفتی رحیم‌الله قریشی اسدی هاشمی لاهوری. (1914 م. 1332 ق). خزینة‌الاصفیاء، ناشر انصاری کُتب‌خانه هرات بازار ملک (بازار کتابفروشی کابل).

الفرغانی، محمد ابن احمد سعیدالدین. (1388). مناهج‌العباد الی المعاد (مختصر فقه بر چهار مذهب به زبان فارسی)، ترکیه، استانبول: قد اعتنی بطبعة طبعة جدیدة بالافست مکتبة الحقیقه.

مجد خوافی. (1345). روضة‌الخلد، مقدمه و تحقیق از محمود فرخ، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: کتابفروشی زوّار.

محمدمظفر حسین، مولوی محمدمظفر حسینِ صبا. (1343). تذکرۀ روز روشن، به تصحیح و تحشیۀ محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیّت، تهران: انتشارات کتابخانه رازی.

محمود بن عثمان. (1333). فردوس‌المرشدیه فی اسرارالصمدیه (سیرت‌نامۀ شیخ ابواسحاق کازرونی)، به کوشش ایرج افشار، تهران: کتاب‌خانۀ دانش.

مولانا شیخ. (1380). خوارقِ عاداتِ خواجه عبیدالله احرار، تصحیح و تعلیقات عارف نوشاهی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.

میرعبدالاول نیشابوری. (1380). ملفوظاتِ احرار، تصحیح و تعلیقات عارف نوشاهی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.

مینوی، مجتبی. (1354). منتخب نورالعلوم، تهران: کتابخانه طهوری، چاپ دوم.

نجم رازی، ابوبکربن محمد بن شاهاوربن انوشیروان رازی. (1374). مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم.

نخشبی، ضیاءالدین. (1369). سلک‌السلوک، با مقدمه و تصحیح و تعلیق و تحشیه غلام‌علی آریا، تهران: انتشارات کتابفروشی زوّار، چاپ اول.

همایی، جلال‌الدین. (1362). تصوف در اسلام (نگاهی به عرفانِ شیخ ابوسعید ابوالخیر)، تهران : نشر هما.