متون ترجمه‌شده در ایران پیشامشروطه و ارزیابی موضوعی آنها

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 9، دوره 55، شماره 2، تیر 1401، صفحه 31-69   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlts.2021.67978.1004

نویسنده

محمدامیر احمدزاده^*

گروه تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

هدف نوشتار پیش رو، بررسی این مسئله است که ترجمۀ متون اروپایی در ایران، چگونه در افق تاریخی ایران پدیدار گشت و تأثیرات شکلی و مضمونی آن بر ترجمۀ متون دورۀ پیشامشروطه چه بود. به منظور پیشبرد کار از روش تحلیل تاریخی و تفسیر متون ترجمه شده استفاده می‌شود. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که در رابطۀ ترجمۀ متون اروپایی با تحوّلات تاریخی ایران در دورۀ مذکور، دو دیدگاه غالب، قابل طرح است: الف) دیدگاهی که این حرکت را نتیجۀ کوشش عدّه­­ای از مُبلّغان مذهبی و مأموران سیاسی خارجی از جمله گوبینو می‌­انگارد. به باور پیروان این دیدگاه، حرکت مستشرقان و نمایندگان دستگاه‌­های سیاست خارجی بیگانه از سر انگیزه­‌های خیرخواهانه و برای بهبودی جامعۀ ایرانی بود و یا انگیزۀ تبلیغ مذهبی و پیشبرد اهداف سیاسی کشور متبوعشان در این زمینه اثرگذار بود؛ ب) رویکردی که حرکت ترجمه‌ را صرفاً به بصیرت و آزادمنشی تعدادی از حُکام و صدراعظم‌­ها نسبت می‌­دهد. مطابق این نظر، گروه مذکور شناخت مشاهده‌­ای و یا معرفتی نسبت به تحوّلات اروپا داشتند و با یک درک تاریخی از آن بر انجام ترجمه به‌مثابۀ اقتباس الگوهای فکری و فرهنگی جدید روی آوردند تا به‌زعم خود راه میان­بُری از تجارب دنیای بیرونی بیابند. طرفداران هر یک از دیدگاه‌­های مذکور به جهت یک‌سونگری به مسئله، قادر به شناخت واقعی نشده‌­اند؛ زیرا رابطۀ حرکت ترجمه و ظهور تحوّلات در عصر تاریخی مذکور را باید به‌صورت دیالکتیکی ‑تأثیر و تأثّر متقابل‑ در نظر گرفت. به عبارت روشن­تر، خوانش اندیشه علمی و فکری اروپا، اُفق تاریخی جدیدی را برای ایرانیان رقم زد که زمینه‌­ساز تحوّلات نوظهور در عصر قاجار شد و متقابلاً، کیفیّت تحوّلات بر مضمون و جهت­‌گیری‌­های حرکت ترجمه (سنخ شناسی موضوعی آثار ترجمه شده) اثرگذار بود.

کلیدواژه‌ها

متون ترجمه شده؛ مترجم؛ سنخ شناسی موضوعی؛ ایران پیشامشروطه

مراجع

آخوندزاده، م. (1357). مقالات فارسی. به اهتمام حمید محمدزاده. تبریز، ایران: نشر ساولان.

آدمیت، ف. (1355). امیرکبیر و ایران. تهران، ایران: خوارزمی.  

آرین پور، ی. (1372). از صبا تا نیما. تهران، ایران: زوار.

اعتمادالسلطنه، م. (1374). المآثر و الآثار(چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدّین‌شاه). به اهتمام ایرج افشار، تهران، ایران: اساطیر.

اعتمادالسلطنه، م. (1345). روزنامه خاطرات، ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ و ف‍ه‍ارس‌ از ای‍رج‌ اف‍ش‍ار. ت‍ه‍ران‌، ایران: امیرکبیر.

اعتمادالسلطنه، م. (۱۳۶۴). مرآت ‌البلدان (جلد 1). به اهتمام پرتو نوری‌اعلاء و محمّدعلی سپانلو. تهران، ایران: اسفار‏‫.

اعتضادالسلطنه، ع. (1241). فلک السعاده. زنجان، ایران: دارالطباعه میرمحمدباقر طهرانی.

اکبری، ا. (1388). جغرافیای عصر باستان و تأثیر آن بر جغرافیدانان مسلمان. پژوهش‌نامه تاریخ، 4(15)، 1-32.

امامی، ک. (1357). از پست و بلند ترجمه. تهران، ایران: نیلوفر.

انوار، ع. (1365). فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملّی (جلد 1). تهران، ایران: سازمان اسناد ملّی ایران.

بابازاده، ش. (1378). ت‍اری‍خ‌ چ‍اپ‌ در ای‍ران‌. تهران، ایران: طهوری.

بالائی، ک. (1377). پیدایش رمان فارسی (م.‌ ق‍وی‍م‍ی‌ و ن.‌ خ‍طاط، مترجم). تهران، ایران: معین.

براون، ا. (1337). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت (م. عباسی، مترجم). تهران، ایران: کانون معرفت.

بهار، م. (1370). سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی (جلد 3). تهران، ایران: امیرکبیر.

پورجوادی، ن. (1365). درباره ترجمه. تهران، ایران: نشردانشگاهی.    

پولاک، ا. ی. (بی‌تا). زبده الحکمه (م. ع. بن محمداسماعیل، مترجم). تهران، ایران: کتابخانۀ ملّی، نسخۀ خطّی شماره  ۵-۲۸۹۲۸.

تاج‌السلطنه (1362). خ‍اطرات‌ ت‍اج‌ال‍س‍ل‍طن‍ه. به اهتمام م‍ن‍ص‍وره‌ ات‍ح‍ادی‍ه‌ (ن‍ظام‌ م‍اف‍ی‌) و س‍ی‍روس‌ س‍ع‍دون‍دی‍ان‌. تهران، ایران: نشر تاریخ ایران.  

تشنر، م. ا. (1368). تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی (ح. گنجی، مترجم)، تهران، ایران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.

خورموجی، م. (1363). حقایق الاخبار ناصری (جلد 1). به اهتمام حسین خدیوجم. تهران، ایران: شرقی.

دولت‌آبادی، ی. (۱۳۷۱). حیات یحیی (جلد 1). ت‍ه‍ران‌، ایران: ع‍طار و ف‍ردوس‍ی‌‏‫.

دوما، ا. (1383). سه تفنگدار (م. ط. میرزا، مترجم). تهران، ایران: هرمس.

شیل، م. ل. (1368). خاطرات لیدی شیل: ه‍م‍س‍ر وزی‍ر م‍خ‍ت‍ار ان‍گ‍ل‍ی‍س‌ در اوائ‍ل‌ س‍ل‍طن‍ت‌ ناصرالدّین‌شاه (ح. اب‍وت‍راب‍ی‍ان‌، مترجم). تهران، ایران: نشر نو.

صدیق، ع. (1347). تاریخ فرهنگ ایران. تهران، ایران: انتشارات دانشگاه تهران.

صحاف باشی، ا. (1375). سفرنامه، به اهتمام محمد مشیری. تهران، ایران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایرانی.  

صفا، ذ. (1371). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی. تهران، ایران: انتشارات دانشگاه تهران.  

صلح‌جو، ع. (1373). گرایش‌های عمده در ترجمه. نگاه نو، 19، 25-43.

صنیع‌الدوله، م. (1250) . تاریخ انکشاف ینگی دنیا. تهران، ایران: بی‌نا.

طالبوف، ع. (1357). آزادی و سیاست، به کوشش ایرج افشار. تهران، ایران: سحر.

غلام، م. (1381). رمان تاریخی (نقد و تحلیل رمان‌های تاریخی فارسی از ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۲). تهران، ایران: نشر چشمه.

فشاهی، م. (1352). نهضت ترجمه در عصر قاجاریه. نگین، 9(99)، 18-25.    

قدرتی، م.، هاشمی، م.، و آزادی بوگر، ا. (1401). ترجمه و مدرنیته در دوره مشروطه: موردپژوهی: ترجمه سرگذشت ژیل بلاس به فارسی. مطالعات زبان و ترجمه، 55(1)، 111-137.

قزوینی، م. (1370). قانون قزوینی (ان‍ت‍ق‍اد اوض‍اع‌ اج‍تم‍اع‍ی‌ ایران‌ دورۀ ناصری)‌، به اهتمام ای‍رج‌ اف‍ش‍ار. تهران، ایران:‌ طلایه.

کریمی حکاک، ا. (1378). تاریخچه ترجمه در ایران. مترجم، 8(29)، 20-32.

کریمیان، ع. (1380). میرزا رضا مهندس باشی از نخستین مهندسان ایرانی. تهران، ایران: گنجینه اسناد، سازمان اسناد ملی ایران.

کیانفر، ج. (1368). ترجمه در عهد قاجار. نشر دانش، 55، 23-28.

کیانفر، ج. (1373). روزنامه وقایع اتفاقیه. ن‍ش‍ر دان‍ش‌، 14(5)، 32-36.

مازندرانی، م. (بی‌تا). جغرافیا، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملّی، شماره3471   

مجتهدی، ک. (1388). آش‍ن‍ای‍ی‌ ای‍ران‍ی‍ان‌ ب‍ا ف‍ل‍س‍ف‍ه‌ه‍ای‌ ج‍دی‍د غ‍رب. تهران، ایران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

مجدالملک سینکی، م. (1391). رساله مجدیه، تصحیح و پیشگفتار و توضیحات ایرج امینی و ناصر مهاجر. تهران، ایران: نشر آبی.

مستشارالدوله، ص. (1368). خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، به کوشش ایرج افشار. تهران، ایران:‌ فردوسی.   

مستشارالدوله، م. (بی­تا). یک کلمه. تهران، ایران: کتابخانۀ ملّی.  

ملکم، ج. (1362). تاریخ ایران (م. ا. حیرت، مترجم). تهران، ایران: دنیای کتاب.

ملکم، ج. (1382). تاریخ ایران (م. ا. ح‍ی‍رت، مترجم). ت‍ه‍ران، ایران: دن‍ی‍ای‌ ک‍ت‍اب‌.

ملکشاهی، و.، و خزاعی فرید، ع. (1396). رویکردی نو از طریق ترجمه برای تحلیل تاریخی انتقال گفتمان‌ها و نظریه‌ها. مطالعات زبان و ترجمه، 50(4)، 1-24.

میرزای گلپایگانی، ح. (۱۳۷۸). تاری‍خ‌ چ‍اپ‌ و چ‍اپ‍خ‍ان‍ه‌ در ای‍ران‌ (۱۰۵۰ ق‍م‍ری‌ ت‍ا ۱۳۲۰ ش‍م‍س‍ی‌). ت‍ه‍ران، ایران: ن‍ش‍ر گ‍ل‍ش‍ن‌ راز.

 ناجی نصرآبادی، م. (1380). ف‍ه‍رس‍ت‌ ک‍ت‍اب‍ه‍ای‌ ف‍ارس‍ی‌ ش‍ده‌ چ‍اپ‍ی‌ از آغ‍از ت‍ا س‍ال 1370. مشهد، ایران: بن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای‌ اس‍لام‍ی‌.

نوابی، د. (1363). ت‍اری‍خ‍چ‍ه‌ از ف‍ران‍س‍ه‌ ب‍ه‌ف‍ارس‍ی‌ در ای‍ران‌ از آغ‍از ت‍ا ک‍ن‍ون‌، کرمان، ایران: بی‌نا.

همدانی، م. (1256). رساله در سکون زمین و حرکت آفتاب. تهران، ایران: نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملّی،196/ف.

روزنامۀ تربیت: نخستین نشریه روزانه و غیردولتی ایران، (جلد ۱) (ش ۱–۲۱۱)، (1376). تهران، ایران: کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.

روزنامۀ مریخ، محرم‌الحرام ۱۲۶۹هـ.ق.

روزنامۀ دانش با مدیریت علیقلی خان مخبرالدوله، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، میکروفیلم شماره 4915

روزنامۀ علمى ایران روز دوشنبه بیست و دوم ذیحجةالحرام سنه ۱۲۹۳هـ.ق. برابر با ۸ ژانویه ۱۸۷۶ تا ۲۳ جمادى الثانى ۱۲۹۷هـ.ق.

 

Azadibougar, O. (2010). Translation historiography in the modern world: Modernization and translation into Persian. Target, 22(2), 298-329.

Munday, J. (2012). Introducing translation studies: Theories and applications (3rd ed.). Abingdon, England: Routledge.

Vermeer, H. (1989). Skopos and commission in translational action. In A. Chesterman (Ed.), Readings in translation theory (pp. 173-187). Helsinki, Finland: Finn Lectura.

Zlateva, P. (1993). Translation as a social action: Russian and Bulgarian prespectives. London, England: Routledge.