مطالعۀ ترجمۀ کلیله‌ودمنه بهرام‌شاهی بر اساس نظریّۀ نظام چندگانه اون زهر

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 7، دوره 55، شماره 3، مهر 1401، صفحه 189-223   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlts.2021.71101.1054

نویسندگان

فرانک جهانگرد^{* 1}؛ طیبه گلستانی حتکنی²

¹پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران

چکیده

کلیله‌ودمنۀ بهرام­‌شاهی، با واسطۀ یک زبان میانجی به فارسی ترجمه شده است، بااین‌حال تطابق جنبه‌‌­های تعلیمی و دینی آن با فرهنگ ایران در قرن ششم قابل توجّه و معنی­‌دار است. این نکته زمینه‌­ای برای بررسی این اثر بر اساس نظریّۀ «نظام چندگانۀ اون زهر» و «روش گیدئون توری» به دست می‌­دهد. طبق این روش در گام نخست پاره‌­ای از بن­‌مایه‌­های مشترک متن با فرهنگ مقصد استخراج و ریشه‌­یابی شده، در گام دوم نقشه­‌نگاری بخشی از متن مقصد روی معادل آن در زبان مبدأ صورت گرفته و در گام سوم استراتژی‌­های به‌کاررفته در ترجمه طبقه‌‏بندی شده است. یافته‌­های پژوهش در گام نخست نشان می‌­دهد بن­‌مایه‌­های حکایت­‌های کلیله‌ودمنه (چه در بُعد جهانی، چه با سرچشمه ایرانی یا هندی) در بین ادیان آسیایی و اقوام شرقی مشترک‌اند و از ارزش‌­های دینی و اخلاقی به شمار می­‌روند. در گام دوم نقشه‌­نگاری حکایت «مرغ باران و وکیل دریا» روی حکایت مشابه آن در پنچاتنترا به مطالعۀ تطبیقی «سیمرغ» و «گرودا» انجامید و خاستگاه مشترک این دو پرندۀ اسطوره‌­ای را نشان داد. در گام سوم استراتژی­‌های ترجمه شامل حذف، تغییر و جایگزینی و افزایش تبیین و نشان داده شد مترجم چگونه با استفاده از این شیوه­‌ها بین فرهنگ مبدأ (متن اصلی) و فرهنگ مقصد تعادل به وجود آورده است. این پژوهش نشان می­‌دهد آنچه در ترجمۀ نصرالله منشی نقش محوری و مرکزی دارد، فرهنگ مقصد است و مترجم با تمرکز بر آن، عناصر فرهنگی را انتقال داده و در این میان با افزایش عناصر ایدئولوژیک به متن، آن را به گفتمان غالب نزدیک‌تر کرده است.

کلیدواژه‌ها

ترجمۀ ادبی؛ نظریّۀ نظام چندگانه؛ اون‌زهر؛ گیدئون توری؛ کلیله‌ودمنه؛ نصرالله منشی

مراجع

ابن­مسکویه، ا. (1369). اخلاق و راه سعادت. ترجمۀ ا. نصرت بیگم، تهران، ایران: فیض کاشانی.

اذکایی، پ. (1375). سینا، ابقراط ایران، مجموعه مقالات کنگرۀ بین­المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران (19-30)، به همت قربان بهزادیان نژاد. تهران، ایران: مؤسسۀ توسعه دانش و پژوهش ایران.

آموزگار، ژ. (1383). تاریخ ایران باستان. تهران، ایران: سمت.

اوستا (1389). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران، ایران: مروارید.

ایونس، و. (1400). اساطیر هند. ترجمۀ م. ح. باجلان فرخی، تهران، ایران: اساطیر.

باقری، م. (1379). حکایت مرد آویزان در چاه: بررسی پیشینۀ یکی از تمثیلات کلیله و دمنه. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (تبریز)، ۴۳(175-176)، 1-23.

برکت، ب. (1385). ادبیات و نظریۀ نظام چندگانه: نقش اجتماعی نوشتار. نامۀ علوم اجتماعی، 28(23)، 82-97.

بصیری، م. و ابراهیمی­فرد، ن. (1393). بررسی روشمند ترجمۀ نصرالله منشی از کلیله و دمنه. نشریۀ ادبیات تطبیقی (دانشگاه شهید باهنر کرمان)، ۶(10)، 1-32.

بهار، م. (1390). ادیان آسیایی. تهران،‌ ایران: چشمه.

بهار، م. (1400). از اسطوره تا تاریخ. تهران، ایران: چشمه.

بهزادی، ر. (1382). سهم زنان در اسطوره و تاریخ شرق باستان. مجموعه مقالات زن و فرهنگ. تهران، ایران: نی.

بیرونی، ا. (1362). تحقیق ماللهند. ترجمۀ م. صدوقی سها، تهران، ایران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

پورنامداریان، ت. (1390). عقل سرخ: شرح و تأویل داستان­های رمزی سهروردی. تهران، ایران: سخن.

پورنامداریان، ت. (1391). دیدار با سیمرغ. تهران، ایران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

تقی­زاده، ح. (1383). مانی و دین او. به کوشش ایرج افشار، تهران، ایران: توس.

حیدری، ح. و زند مقدم، س. (1391). گرود (گرودا) (نماد انتقال و تبدیل اساطیر هند در سام­نامه). پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، 6(1)، 83-94.

حیدری، ع. (1384). سیمای زن در کلیله و دمنۀ نصرالله منشی. فصلنامه علمی-پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ۱۵-۱۶(56-57)، 51-65.

حیدری، ع. (1387). بررسی بعضی اختلافات کلیله و دمنه نصرالله منشی با ترجمۀ عربی ابن­مقفع و داستان­های بید­پای و پنجاکیانه. فصلنامۀ علمی – پژوهشی دانشگاه الزهرا، 18(69)، 45-61.

حیدری، ف.، و علیزاده، ع. (1393). نقش استراتژی ترجمه در جلوگیری از نفوذ زبانی و فرهنگی زبان مبدأ فرادست در زبان مقصد فرودست (مطالعۀ موردی: رمان The scarlet letter و ترجمۀ آن: داغ ننگ). مطالعات زبان و ترجمه، ۴۷(۳)، 97-112.

خزاعی فرید، ع.، و قاضی­زاده، خ. (1394). تأثیر هنجارها بر روند ترجمه (موردپژوهی: ترجمه­های معاصر قرآن مجید). مطالعات زبان و ترجمه، ۴۸(۳)، 83-101.

خطیبی، ح. (1398). فن نثر در ادب پارسی. تهران، ایران: زوار.

خواجه­پور، ب. و خزاعی فرید، ع. (1396). نظریۀ ذخایر فرهنگی زوهر و بررسی راهبردهای ترجمۀ ریزفرهنگ­ها. مطالعات زبان و ترجمه، ۵۰(۱)، 1-25.

خواجوی کرمانی. (1319). سام­نامه. (ا. بنشاهی، مصحح). بی­نا. بمبئی.

دادور، ا. و منصوری، ا. (1385). درآمدی بر اسطوره­ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران، ایران: انتشارات دانشگاه الزهرا.

دهخدا، ع. (1365). لغت­نامه دهخدا. تهران، ایران: انتشارات دانشگاه تهران.

دوبوکور، م. (1391). رمزهای زنده­جان. ترجمۀ ج. ستاری، تهران، ایران: نشر مرکز.

راشد محصل، م. (1375). دربارۀ داستانی از پنچه تنتره. فصلنامه فرهنگ، 1(17)، 37-58.

رحیمی خویگانی، م. و کاظمی نجف­آبادی، س. (1399). پذیرش آثار جبران خلیل جبران در ایران بر اساس نظریۀ نظام چندگانه. کاوش­نامۀ ادبیات تطبیقی، 10(37)، 1-23.

ژیران، ف. (1399). اساطیر یونان. ترجمۀ ا. اسماعیل­پور، تهران، ایران: انتشارات مکتوب.

ستاری، ج. (1383). سایۀ ایزوت و شکرخند شیرین. تهران، ایران: مرکز.

شارما، و. (1341). پنجاتنترا. ترجمۀ ا. شیکهر، تهران، ایران: انتشارات دانشگاه تهران.

شایگان، د. (1391). بینش اساطیری. تهران، ایران: اساطیر.

شایگان، د. (1393). ادیان و مکتب­های فلسفی هند. تهران، ایران: امیر کبیر.

شوالیه، ژ. و گربران، آ. (1385). فرهنگ نمادها. ترجمۀ س. فضایلی، تهران، ایران: جیحون.

صدیقی، ع. (1386). آشیانۀ سیمرغ از درخت ویسپوبیش تا کوه البرز. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. 40(3)، 89-100.

صدیقی، م. (1390). همانندی درمانگری سیمرغ در شاهنامه با آیینی از یونان باستان. شاهنامه­پژوهی (مجموعه مقالات همایش آغاز هزارۀ سوم شاهنامه). دفتر سوم. (293-300)، به همت محمدرضا راشد محصل. مشهد، ایران: آهنگ قلم.

طوسی، م. (1345). عجایب­المخلوقات. تهران، ایران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.

عطار نیشابوری، ف. (1383). منطق­الطیر. مصحح م. شفیعی کدکنی، تهران، ایران: سخن.

فردوسی، ا. (1386). شاهنامه. مصصح ژ.، تهران، ایران: بهزاد.

فرنبغ دادگی (1400). بندهش. (م. بهار، گزارنده). تهران، ایران: توس.

قرایی، ف. (1385). ادیان هند. مشهد،‌ ایران: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

قرشی، ا. (1380). آب و کوه در اساطیر ایران و هند. تهران،‌ ایران: هرمس.

قیصری، ا (1380). یک مأخذ بودایی برای تمثیلی از کلیله و دمنه. فصلنامه هنر، 1(47)، 10-13.

گنتزلر، ا. (1400). نظریه­های ترجمه در عصر حاضر. ترجمۀ ع. صلح­جو،  تهران، ایران: هرمس.

لیک، گ. (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان. ترجمۀ ر. بهزادی،‌ تهران،‌ ایران: طهوری.

مارانی، ف.، و ابن­الرسول، س.م.، و محمدی فشارکی، م. (1399). تحلیل مقایسه­ای دو ترجمۀ فارسی کلیله و دمنه (مطالعۀ موردی: حکایت بوزنگان/حمدونگان). متن­شناسی ادب فارسی، ۱۲(۱)، 1-22.

ماندی، ج. (1397). معرفی مطالعات ترجمه؛ نظریه­ها و کاربردها. ترجمۀ ع. بهرامی و ز. تاجیک، تهران، ایران: رهنما.

مجتبایی، ف. (1374). رای و برهمن. تهران، ایران: سخن.

محجوب، م. (1349). دربارۀ کلیله و دمنه. تهران، ایران: خوارزمی.

محمد­زاده، ا. (1390). باز­خوانی یک پرونده داستان شیر و گاو. مجلۀ رشد زبان و ادب فارسی، 2(98)، 28-31.

محمدی ملایری، م. (1380). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران،‌ ایران: توس.

مختاری، م. (1379). اسطورۀ زال (تبلور تضاد و وحدت در حماسۀ ملی). تهران، ایران: توس.

مسکوب، ش. (1384). مقدمه­ای بر رستم و اسفندیار. تهران،‌ ایران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.

مشکور، م. (1341). مقایسۀ اجمالی پنج­تنترا با ترجمه­های سریانی و عربی و پارسی. مجلۀ یغما، 166، 81- 89.

مهتدی، ف. (1330). دژ هوش­ربا. تهران، ایران: امیرکبیر.

نصرالله منشی، ا. (1381). کلیله و دمنه. تهران،‌ ایران: امیرکبیر.

نفیسی، س. (1382). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران، ایران: اهورا.

نیری، م. (1385). سیمرغ در جلوه­های خاص و عام. مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 25(3)، 215-235.

وارنر، ر. (1400). دانشنامۀ اساطیر جهان. ترجمۀ ا. اسماعیل­پور، تهران،‌ ایران: اسطوره.

ودا، ر. (1372). گزیده سرودها (س. م. ر.، جلالی نایینی، مترجم). تهران، ایران: انتشارات علمی و فرهنگی.

یاحقی، م. (1398). فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی. تهران،‌ ایران: فرهنگ معاصر.

Even-Zohar, I. (1990). Polysystem studies. Tel Aviv, Israel: The Porter Institute for Poetics and Semiotics.