تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ، مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش بینافردی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 25، اسفند 1400، صفحه 49-78   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.70502.1031

نویسندگان

مریم رشیدی^{* 1}؛ سیده مریم روضاتیان²

¹استادیار مرکز معارف اسلامی و ادبیات فارسی دانشگاه صنعتی اصفهان

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از روش‌های کارآمد برای مطالعۀ زوایای معناشناختی زبان عرفانی در متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است که رویکردی جدید از تحلیل گفتمان در مطالعات زبان‌شناسی به‌شمارمی‌رود و به تجزیه و تحلیل متون در پیوند با زمینه و بافت فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف، زبان عرفانی حافظ را بررسی‌می‌کند و به این مسئلۀ اصلی پاسخ‌می‌دهد که حافظ چرا، چگونه و با استفاده از کدام ساختارهای زبانی، گفتمان عرفانی‌اش را تولید و موجبات درک و دریافت آن را فراهم‌کرده‌است. بدین منظور پس از توصیف غزل‌های عرفانی حافظ مطابق با چارچوب زبان‌شناسی سیستمی-نقشی هلیدی و با تکیه بر فرانقش بینافردی زبان در آن چارچوب، با عنایت به بافت درون‌زبانی و برون‌زبانی غزل‌ها و با تحلیلی بینامتنی، توجیهات و دلایل لازم را از لایه‌های زیرین کلام او بیرون‌می‌کشد و به تفسیر و تبیین ایدئولوژیک آنها می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان‌می‌دهد که عواملِ ایفای فرانقش بینافردی در زبان حافظ، نشاندار و گفتمان‌مدارند؛ عمل ایدئولوژیک انجام‌می‌دهند و مؤلفۀ گفتمان‌شناختی به‌شمارمی‌آیند. تفسیر و تبیین این مؤلفه‌های معنایی بیان‌می‌کند جهان‌بینی، ایدئولوژی، روابط قدرت و ابزارهای معرفت‌شناختی، از عوامل اصلی مؤثر در تولید و درک گفتمان عرفانی حافظ است. دستاورد تحقیق حاضر، توجیه و تبیین علمی، نظام‌مند و الگومدار زبان عرفانی حافظ و بیان چگونگی و چرایی شکل‌گیری، تولید و درک گفتمان عرفانی او، با استفاده از معیارها و ابزارهای دقیق و قابل اتکاء تحلیل انتقادی گفتمان است که نتایج پژوهش را بر پایه‌های مستدل و موثق زبان‌شناسی، استوار و از برچسب کلی‌گویی و خطاهای حاصل از آن، مبرّامی‌سازد.

کلیدواژه‌ها

غزلیات حافظ؛ تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی؛ فرکلاف؛ هلیدی؛ فرانقش بینافردی

مراجع

1 ـ  آقاگل‌زاده، فردوس. (1394). زبان‌شناسی کاربردی و مسایل میان‌رشته‌ای زبان. اول. تهران: علمی.

2 ـ  آقاگل‌زاده، فردوس. (1386). تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات. ادب­پژوهی. شماره اول، 17-‌27.

3 - آقاگل‌زاده، فردوس. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. اول. تهران: علمی و فرهنگی.

4 - آقاگل‌زاده، فردوس. (1384). کاربرد آموزه‌های زبان‌شناسی نقش‌گرا در تجزیه و تحلیل متون ادبی. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ 149، 1-‌21.

5 - آلگونه جونقانی، مسعود. (1395). تحلیل انسجام متنی غزلی از حافظ بر اساس ساخت مبتدایی. جستارهای زبانی، دوره هفتم، شماره7 (پیاپی35). 265- 290.

6 - افراشی، آزیتا. (1388). ساخت زبان فارسی. چهارم. تهران: سمت.

7 - پاکزاد، مهری؛ فقیری، محمد. (1396). بررسی و تحلیل انواع وجه در دیوان حافظ با رویکرد سبک‌شناسی رایانشی-پیکره‌ای. بهارستان سخن، سال 14، شمارۀ 36، 17- 40.

8 - حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (بی‌تا). دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوّار.

9 - خرمشاهی، بهاءالدین. (1374). حافظ. دوم. تهران: طرح نو.

10- دبیرمقدم، محمد. (1398). زبان‌شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی. دهم. تهران: سمت.

11- دهباشی، مهدی؛ میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر. (1392). تاریخ تصوف. پنجم. تهران: سمت.

12 - رجایی بخارایی، احمدعلی. (1373). فرهنگ اشعار حافظ. هفتم. تهران: علمی.

13 - رحیمیان، جلال. (1378). مقالۀ وجه فعل در فارسی امروز. مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ چهاردهم، شمارۀ 2، پیاپی 28، 41- ‌52.

14 – رحیمیان، جلال ؛ عموزاده، محمد. (1392). افعال وجهی در زبان فارسی و بیان وجهیت. پژوهش‌های زبانی، دورۀ 4، شمارۀ1، 21-‌40.

15- رشیدی، مریم و همکاران. (1399). بررسی کارکرد ترجی و اشفاق در زبان و بلاغت فارسی با استشهاد از زبان حافظ. متن‌پژوهی ادبی، سال 24، شمارۀ 83، 363- 393.

16 - سلطانی، سید علی‌اصغر. (1394). قدرت، گفتمان و زبان. چهارم. تهران: نی.

17 - شریعت، محمدجواد. (1384). دستور زبان فارسی. هشتم. تهران: اساطیر.

18 - صبور، داریوش. (1384). آفاق غزل فارسی. دوم. تهران: زوار.

‌19 - صفا، ذبیح‌الله. (1374). تاریخ ادبیات ایران. جلد2، نهم. تهران: فردوس.

20- ‌ عموزاده، محمد؛ رضایی، حدائق. (1391). بررسی مفاهیم وجهی زمان دستوری در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی، دورۀ 3، شمارۀ 1، 53- 76.

21-‌ عموزاده، محمو و شاه­ناصری،شادی. (1390). بررسی پیامدهای ترجمه از انگلیسی بر مقولۀ وجهیت در فارسی. پژوهش‌های زبانی، دورۀ 2، شمارۀ 1، 21- 50.

22 - غنی، قاسم. (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. اول. تهران: هرمس.

23 - فرکلاف، نورمن. (1389). تحلیل انتقادی گفتمان. فاطمه شایسته‌پیران و همکاران. سوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.

‌24 - مشکوةالدینی، مهدی. (1386). دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی. دوم. تهران: سمت.

25 - مشکوةالدینی، مهدی . (1381). دستور زبان فارسی بر پایۀ نظریۀ گشتاری. دوم. مشهد: دانشگاه فردوسی.

26 - مهاجر، مهران؛ نبوی، محمد. (1393). به سوی زبان‌شناسی شعر. اول. تهران: آگه.

27 - نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. اسماعیل سعادت. اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

28 - ون دایک، تئون اِی. (1389). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان­کاوی انتقادی. پیروز ایزدی و همکاران. سوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعه رسانه­ها.

29 - یارمحمدی، لطف‌الله. (1395). تجزیه و تحلیل مقابله‌ای گفتمان‌شناختی. اول. تهران: هرمس.

 30- یارمحمدی، لطف­الله . (1391). درآمدی به گفتمان‌شناسی. اول. تهران: هرمس.

31- یارمحمدی، لطف­الله . (1374). پانزده مقاله در زبان‌شناسی مقابله‌ای و ساخت زبان فارسی: دستور، متن و گفتمان. اول. تهران: رهنما.

32- Fairclough, N. (2013). Language and power. New York: Routledge.

33- Halliday, M.A.K. (1994). An Introduction to Functional Grammer. London: Edward Arnold.