تعامل سوژه‌های متنی در غزلیات شمس

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 214، آذر 1400، صفحه 101-121   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.71432.1119

نویسندگان

فراست پیروزی‌نژاد¹؛ پارسا یعقوبی‌جنبه‌سرایی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان

چکیده

عرفانِ عاشقانه در معنای عام بر مفهوم عشق و در معنای خاصِ ادراکی-ارتباطی بر تعامل «من-تویی» استوار است. به اقتضای این نوع تعامل برساختِ هویت-وضعیت سوژه‌‌ها به‌عبارتی‌دیگر جایگیری آنها در تعامل کارگزاران درون‌‌متنیِ عرفان عاشقانه متمایز از سایر ژانرهای ادبی کلاسیک سامان یافته و همین امر سبب شکل‌‌گیری وجهی متمایز از ابهام ادراکی- زیبایی‌‌شناختی شده است. غزلیات شمس یکی از متن‌‌هایی است که تعامل سوژه‌‌های درون‌‌متنی و به‌تبع آن ابهام معرفتی-هنری حاکم بر متن بر مبنای تعامل من-تویی شکل گرفته است. نادیده گرفتن یا کم‌‌توجهی به دلایل و ساختار تعامل مذکور به تفسیری صرفاً ذوقی از آن متن منجر خواهد شد. بر همین اساس در این نوشتار برساخت تعامل «من-تویی» کارگزاران درون‌‌متنی، یعنی راوی-عاشق با معشوق و بالعکس در غزلیات شمس به قصد خوانشی متناسب با معرفت‌‌شناسی حاکم بر متن دلالت‌‌یابی و تبیین شده است. برای دلالت‌‌یابی این تعامل به برخی از مفاهیم و اصطلاحات متفکرانی همچون مارتین بوبر، لویناس، باختین، سارتر، گابریل مارسل، لاندوفسکی و دیگران استناد شده است. نتیجه نشان می‌‌دهد که منطق «من-تویی» در غزلیات شمس را می‌‌توان ذیل چهار عنوان الف) اظهار خاموشی و عدم کدگزاری دقیق؛ ب) بی‌‌توجهی به سلسله‌‌مراتب و گذر از تقابل‌‌ها؛ ج) ناتمامیت و پیش‌‌بینی‌‌ناپذیری؛ د) تعویقِ «خود»، صورت‌‌بندی کرد که هر یک به‌مثابۀ کنشی نمادین جهت گذار از نظم نشانگانی رایج و تجربۀ عالم وحدت مفروض است.

کلیدواژه‌ها

مولوی؛ غزلیات شمس؛ کارگزاران درون‌متنی؛ تعامل من-تویی؛ هم‌‌حضوری

مراجع

آلموند، یان. (1390). تصوف و ساختارشکنی: بررسی تطبیقی آراء دریدا و ابن عربی. ترجمۀ فریدالدین رادمهر. تهران: پارسه.

باختین، میخائیل. (1387). تخیل مکالمه‌‌ای: جستارهایی دربارۀ رمان. ترجمۀ رؤیا پورآذر. تهران: نی.

بالو، فرزاد و حبیب‌‌الله عباسی. (1394). «تحلیل رابطۀ انسان و خدا در میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی با الهام از نظریۀ «من» و «تو» ی مارتین بوبر. ادبیات عرفانی. سال 7. شماره 12. صص 71-43.

بالو، فرزاد؛ نیک‌‌فر، مرجان. (1397). «بررسی رابطۀ حافظ و خدا در ساحت هم‌‌سخنی و گفت‌وگویی». سالنامه حافظ‌‌پژوهی. دفتر 21. صص 57-37.

بوبر، مارتین. (الف) (1380). من و تو. مترجم ابوتراب سهراب، الهام عطاردی. تهران: مجموعه سپهر اندیشه.

بوبر، مارتین. (ب) (1380). کسوف خداوند: مطالعاتی در باب رابطۀ دین و فلسفه. مقدمۀ رابرت ام.سلترز. ترجمۀ عباس کاشف، ابوتراب سهراب. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.

پژوهنده، لیلا. (1384). «فلسفه و شرایط گفت‌‌وگو از چشم‌انداز مولوی با نگاهی به آرای باختین و بوبر». مقالات و بررسی‌ها. دفتر 77. صص 11-34.

زینلی، راضیه؛ علی‌‌زمانی، امیرعباس. ( 1389). جایگاه دیگری و اخلاق از منظر کیرکگور. جستارهای فلسفۀ دین. انجمن علمی فلسفۀ دین ایران. سال هشتم. شمارۀ اول. (صص 62-37).

سارتر، ژان پل. (1389). هستی و نیستی. ترجمۀ عنایت‌‌الله شکیباپور. مؤسسۀ انتشارات شهریار.

سروش، عبدالکریم. (1384). قمار عاشقانه شمس و مولانا. چاپ هفتم. تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط.

شریف‌‌زاده، رحمان. (1397). مذاکره با اشیاء: برونولاتور و نظریۀ کنشگر- شبکه. تهران: نی.

شوپنهاور، آرتور. (1388). جهان همچون اراده و تصور. ترجمۀ ای جی پین و رضاولی یاری. تهران: مرکز.

ضیمران، محمد. (1392). ژاک دریدا و متافیزیک حضور. تهران: هرمس.

علیا، مسعود. (1388). کشف دیگری همراه با لویناس. تهران: نشر نی.

فری، لوک. (1383). انسان و خدا یا معنای زندگی. ترجمۀ عرفان ثابتی. تهران: ققنوس.

فعالی، محمدتقی. (1387). تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.

کاکاوند، رشید؛ یعقوبی‌‌جنبه‌‌سرایی، پارسا. (1399). «پایان‌‌بندی در غزلیات شمس: کنش‌‌های گفتاری و وجوه وانمایی حضور». فصلنامه علمی-پژوهشی نقد ادبی. س 13. ش 50. (صص 133-107).

کوزنزهوی، دیوید. (1385). حلقۀ انتقادی. مترجم مراد فرهادپور. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

کین، سم. (1397). گابریل مارسل. ترجمۀ مصطفی ملکیان. تهران: هرمس.

گرماس، آلژیردا ژولین. (1389). نقصان معنا. ترجمه و شرح حمیدرضا شعیری. تهران: علم.

لویناس، امانوئل. (1392). از وجود به موجود. ترجمۀ مسعود علیا. تهران: ققنوس.

. (1391). زمان و دیگری. مترجم مریم محیط شاهی. تهران: شرکت نشر نقد افکار.

معین، مرتضی‌‌بابک. (1396). ابعاد گمشدۀ معنا در نظام روایی کلاسیک؛ «نظام معنایی تطبیق یا رقص در تعامل». تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

مولوی، جلال‌‌الدین محمدبن محمد. (1391). کلیات شمس یا دیوان کبیر. تصحیح بدیع‌‌الزمان فروزانفر. تهران: بهنود.

لچت، جان. (1383). پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته. ترجمۀ محسن حکیمی. تهران: خجسته.

وُمک، پیتر. (1396). دیالوگ. مترجم مژده ثامتی. تهران: نشرحکمت سینا.

هان، بیونگ چول. (1397). تقلای اروس. ترجمۀ آزار باسقیان. تهران: نشر اسم.

هگل، گ؛ و. ف. (1387). خدایگان و بنده. ترجمۀ حمید عنایت. تهران: خوارزمی.

هولکوئیست، مایکل. (1395). مکالمه‌‌گرایی میخاییل باختین و جهانش. ترجمۀ مهدی امیرخانلو. تهران: نیلوفر.

یعقوبی جنبه‌‌سرایی، پارسا. (1398). «حاشیه در عرفان: از فراخوانی حاشیه‌‌ها تا گذر از بازی متن و حاشیه». فصلنامۀ علمی‑پژوهشی نقد ادبی. س 11.ش 44. (صص 203-169).

. (1396). «منطق حاشیه در مثنوی: سبک ایضاحی و اقتدار مؤلف–راوی». دو فصلنامۀ علمی‑پژوهشی. ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. سال نهم. ش 17. (صص 165-141).