نگاهی نقّادانه به فرایند واژه‌گزینیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پرتو رهیافت سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی زبانی

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 3، دوره 55، شماره 3، مهر 1401، صفحه 65-89   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlts.2021.72904.1078

نویسنده

علیرضا راستی^*

گروه زبان انگلیسی، دانشگاه سلمان فارسی کازرون، کازرون، فارس، ایران

چکیده

فرهنگستان زبان و ادب فارسی به­‌عنوان نهادی با شعاع عملکردی فراملّی که برنامه‌­ریزی‌­ها و سیاست‌­گذاری­‌های آن می­‌تواند پیامدهای گسترده‌­ای، نه صرفاً در زمینۀ زبانی، بلکه در عرصه­‌های اجتماعی و سیاسی نیز به همراه داشته باشد، بایستی پیوسته مورد نقد و ارزیابی درونی و بیرونی قرار گیرد تا با لحاظ کردن بازخوردهای حاصل از آن، عملکرد و اثرگذاری بیشینه و بهینه­‌ای داشته باشد. در این راستا، پژوهش فعلی، با اتّخاذ رویکرد مدافعه‌­ای‑مشارکتی و نیز کاربست پاره‌­ای اصول و مفاهیم میان­‌رشته‌­ای سیاست‌­گذاری و برنامه‌­ریزی زبانی به سازوکار حاکم بر ساختار این نهاد و به‌­ویژه فرایند «واژه‌­گزینی»، کوشیده تا ضمن عریان‌سازی از پاره‌­ای نارسایی­‌ها و کاستی­‌های حاکم بر آن، توجّه متولیان و سیاست‌­گذاران حوزۀ نگهداشت و گسترش نفوذ زبان فارسی را بیش‌­ازپیش به رفع آنها معطوف سازد. پژوهشگر با بهره‌­گیری از روش «سندکاوی کیفی» بر آن بوده تا فرایند خطی خط­‌مشی­‌گذاری زبانی در فرهنگستان را با دیدی انتقادی که لازمۀ اتّخاذ رهیافت مدافعه‌­ای‑مشارکتی است، تشریح و تحلیل نماید. یافته‌­ها گواه آن است که فرهنگستان در عملکرد سیاست‌­گذاری زبانی خود (نا)آگاهانه رویکردی «اثبات­‌گرایانه» و «گام‌محور» دنبال می‌­کند که چنین رهیافتی می‌­تواند باعث ایجاد نوعی دافعه و سازش‌­ناپذیری از ناحیۀ کارگزاران زبانی در سطوح و ساحت­‌های مختلف جامعه متکثّر ایران شود. از دیگر ­یافته‌­های این جستار پژوهشی می‌­توان به عدم به­‌رسمیت‌­شناختن تضاد منافع در میان کارگزاران متعدّد و متکثّر عرصۀ سیاست­‌گذاری زبانی در اسناد مورد تحلیل اشاره نمود. همچنین، اتّخاذ رویکرد «نخبه­‌گرایانه»، به­‌ویژه در مقولۀ واژه­‌گزینی، منجر به عدم به‏ رسمیت ‏شناختن شمّ زبانی گویشوران بومی زبان، به­‌عنوان یک منبع ارزشمند گزینش، کاربرد و اقبال­‌پذیری واژگان نو در فارسی شده­ است.

کلیدواژه‌ها

فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی آموزشی؛ رویکرد مدافعه‌ای-مشارکتی؛ سندکاوی

مراجع

ایزدی، ا. و مشکین فام، م. (1397). میزان رعایت اقتصاد زبانی در واژه‏ گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی. پژوهش­های زبان­شناسی تطبیقی. 8(15). 134-123

بختیاری، ز. و غلامی، ا. (1399). تحلیل نو واژگان مصوب فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در کتب زیست شناسی متوسطه دوم رشته علوم تجربی. پژوهش در آموزش زیست­شناسی، 2(5). 62-41.

پیش­قدم، ر. و فیروزیان پوراصفهانی، آ. (1398). ارزیابی کمّی و کیفی وزن فرهنگی شش واژۀ مصوب فرهنگستان و متناظر بیگانۀ آنها در پرتوالگوی هیجامد. نامۀ فرهنگستان، 2(3)، 200-175.

حبیبی، ح. (1385). بحثی در سیاست علمی کشور و جایگاه فرهنگستان‌ها به ویژه فرهنگستان زبان و ادب فارسی. نامۀ فرهنگستان، 8(1). 25-2.

حدّادعادل، غ. (1379). فرهنگستان زبان و ادب فارسی چه وظیفه ای دارد و چه باید بکند؟ نامۀ فرهنگستان، 4(3). 7-2.

دهقان زاده، ا.، احمدخانی، م.، غیاثیان، م. و سمائی، م. (1398). بررسی فرآیندهای واژه­سازی در معادل­یابی واژگان علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی (انگلیسی-فارسی). کاوش­نامه زبان و ادبیات فارسی، 20(42). 69-31.

غلامحسین زاده، غ. (1379). نقد «دستور خط فارسی» (متن پیشنهادی فرهنگستان زبان و ادب فارسی). نشریۀ علوم انسانی دانشگاه الزهراء، 10، 154-125.

مجد، ا. (1388). نقد چهل لغت ترجمه شده فرهنگستان زبان و ادب فارسی همراه با ارایه پیشنهادهای جدید و روشهای اصلاحی. پژوهش زبان و ادبیات فارسی، 13، 106-87.

مختارپور، ر. (1390). بررسی جایگاه واژگان مصوبِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در فهرست سرعنوان‌های موضوعی فارسی. مطالعات کتابداری و علم اطّلاعات. 3(7)، 146-127.

 

Abdelhay, A., Eljak, N., Mugaddam, A., & Makoni, S. (2016). Arabicisation and the Khartoum Arabic language academy. The Journal of North African Studies, 21(5), 831-856.

Altheide, D. L., & Schneider, C. J. (2013). Qualitative media analysis (2^nd ed.). Thousand Oaks, CA, US: Sage Publications Ltd.

Bochel, C., & Bochel, H. (2018). Making and implementing public policy: Key concepts and issues. London, UK: Palgrave.

Borjian, M. (2017). Language and globalization: An autoethnographic approach. New York, US: Routledge.

Coronel-Molina, S. M. (2008). Language ideologies of the high academy of the Quechua language in Cuzco, Peru. Latin American and Caribbean Ethnic Studies, 3(3), 319-340.

Coronel-Molina, S. M. (2015). Language ideology, policy and planning in Peru. Bristol, UK: Multilingual Matters.

Creswell, J. W. (2007). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches (2^nd ed.). Thousand Oaks, CA, US: Sage Publications.

Edwards, J. (2012). Language management agencies. In B. Spolsky (Ed.), The Cambridge handbook of language policy (pp. 418-436). Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Fathi, B. (2017). Towards a methodology for performance evaluation in terminology planning. In P. Faini (Ed.), Terminological approaches in the European context (pp. 328-347). Newcastle upon Tyne, UK: Cambridge Scholars Publishing.

Hesabi, A., Amirian, Z., & Nazari, J. (2017). Political terms by APLL: Issues of terminology implantation and‎ acceptability. Applied Research on English Language, 6(3), 339-362.

Hult, M., & Cassels Johnson, D. (Eds.) (2015). Research methods in language policy and planning: A practical guide. Malden, MA, US: Wiley Blackwell.

Jenkins-Smith, H. C., & Sabatier, P. A. (2003). The study of public policy processes. In P. R. Lee & C. L. Estes (Eds.), The nation's health (7^th ed.) (pp. 135-142). Sudbury, MA: Jones and Barlett Publishers, Inc.

Kamwendo, G. (2015). From the Chichewa Board to the Centre for Language Studies: A critique of a Malawian Language Academy. Language Matters, 46(3), 407-417.

 Kamwendo, G. H. (2005). Language planning from below: An example from Northern Malawi. Language Policy, 4(2), 143-165.

Karabacak, E. (2009). Acceptance of terminology sanctioned by the Turkish Language Society: A study of the use of economic terms in Turkish newspapers. Terminology. International Journal of Theoretical and Applied Issues in Specialized Communication, 15(2), 145-178.

Langston, K., & Peti-Stantić, A. (2011). A language academy by any other name(s): The case of Croatia. Language Policy, 10(4), 343-360.

Lo Bianco, J. (2013). Innovation in language policy and planning: Ties to English language education. In K. Hyland & L. C. Wong (Eds.), Innovation and change in English language education (pp. 139-154). Routledge: Abingdon.

Mugglestone. L. C. (2005). Academies: Dictionaries and standards. In K. Brown (Ed.), Encyclopedia of language and linguistics (2^nd ed.) (pp. 61-63). Elsevier Ltd.

Paffey, D. (2007). Policing the Spanish language debate: verbal hygiene and the Spanish language academy (Real Academia Española). Language Policy, 6(3), 313-332.

Perry, J. R. (1985). Language reform in Turkey and Iran. International Journal of Middle East Studies, 17(3), 295-311.

Phillipson, R. H. L. (1992). Linguistic imperialism. Oxford, UK: Oxford University Press.

Quirion, J. (2003). Methodology for the design of a standard research protocol for measuring terminology usage. Terminology: International Journal of Theoretical and Applied Issues in Specialized Communication, 9(1), 29-49.

Quirion, J., & Lanthier, J. (2006). Intrinsic qualities favouring term implantation: Verifying the axioms. In L. Bowker (Ed.), Lexicography, terminology, and translation: Text-based studies in honour of Ingrid Meyer (pp. 107-119). Ontario, US: University of Ottawa Press.

Rapley, T. (2007). Doing conversation, discourse and document analysis. London, UK: Sage Publications Ltd.

Shohamy, E. (2006). Language policy: Hidden agendas and new approaches. Abingdon, UK: Routledge.

Smith, M. G. (1998). Language and power in the creation of the USSR, 1917-1953. Berlin, Germany: De Gruyter Mouton.

Spolsky, B. (2004). Language policy. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Spolsky, B. (2005). Is language policy applied linguistics? In P. Bruthiaux, D. Atkinson, W. G. Eggington, W Grabe, & V. Ramanathan (Eds.), Directions in applied linguistics: Essays in honor of Robert B. Kaplan (pp. 26-36). Clevedon, UK: Multilingual Matters Ltd.

Spolsky, B. (2009). Language management. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Spolsky, B. (Ed.) (2012). The Cambridge handbook of language policy. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Walsh, M., Stephens, P., & Moore, S. (2000). Social policy and welfare. Cheltenham, UK: Nelson Thornes Ltd.