تحلیل استعاره‌های مفهومی در سوره یوسف

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 181-197   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61574.0

نویسندگان

حامد علی پور^{* 1}؛ مهدی جلالی²؛ شهلا شریفی²

¹دانش آموخته دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

این نوشتار با رویکرد زبان‌شناسیِ شناختی و به‌روش توصیفی‌تحلیلی، اقسام سه‌گانهٔ استعاره‌های مفهومی در سورهٔ یوسف را تحلیل و بررسی می‌کند. نخست، ماهیت استعارهٔ مفهومی و انواع آن، معرفی و تبیین و سپس مفاهیم به‌کاررفته در سورهٔ یوسف در قالب استعاره‌های ساختاری، جهتی و هستی‌شناختی بررسی و تحلیل می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که در سورهٔ یوسف مفهوم زندگی در ساختار سفر و تجارت، زمان در قالب مکان و شیء متحرک و دانستن در قالب دیدن، مفهوم‌سازی و ارائه شده است (استعاره‌های ساختاری). افزون بر این در این سوره مفاهیم قدرت، برتری، فضل، مقام و مرتبهٔ معنوی بر اساس نظریه مذکور مفهوم‌سازی شده‌ و در حوزهٔ استعاره‌های هستی‌شناختی، مفاهیم عهد و پیمان، نیرنگ، حقیقت، بوی یوسف و گمراهی، ماهیت جسمانی یافته‌ و در قالب اشیا برای شنونده مجسم شده‌ است و مفاهیمی؛ ازجمله نفس، آسیب‌ها و مشکلات، نصرت الهی، عذاب و قیامت بر اساس خصوصیات جانداران مفهوم‌سازی شده‌ است تا شنونده بر اساس شناختی که از اوصاف جانداران دارد، آن‌ها را درک کند.

کلیدواژه‌ها

سورهٔ یوسف؛ استعارهٔ مفهومی ساختاری؛ هستیشناختی؛ جهتی

مراجع

قرآن کریم، ترجمهٔ ناصر مکارم شیرازی، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی،1380.

ابن‌درید، محمدبن‌حسن، جمهرة اللغة، به‌تحقیق منیر بعلبکی رمزی، چاپ‌اول، بیروت: دار العلم للملایین، 1987م.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، به‌تحقیق محمدهارون عبد السلام، چاپ‌اول، قم: اعلام اسلامی، 1404ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب‌، به‌تحقیق جمال الدین میردامادى،چاپ‌سوم، بیروت: دار الفکر ، 1414ق.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، به‌تحقیق علی عبد الباری عطیة، چاپ‌اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، به‌تحقیق محمد عبد الرحمن مرعشلی، چاپ‌اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

پورابراهیم، شیرین، بررسی زبان‌شناختی استعاره در قرآن؛ رویکرد نظریۀ معاصر، رسالۀ دکتری گروه زبان‌شناسی، تهران: دانشگاه مدرس، 1388.

جرجانی، عبدالقاهربن‌عبدالرحمن، اسرار البلاغة، به‌ تعلیق عرفان مطرجی، چاپ‌اول، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة، 2006م.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن‌، چاپ‌اول، دمشق: دار القلم، 1412ق.

صباحی گراغانی، حمید و همکاران، «بررسی استعارۀ مفهومی در سورۀ بقره رویکرد زبان‌شناسی شناختی»، نشریۀ ادب و زبان، س19، ش39، 1395، صص85تا107.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ‌پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین، 1374.

قاسم‌زاده، حبیب‌الله، استعاره و شناخت، چاپ‌اول، تهران: فرهنگان، 1379.

قائمی، مرتضی و اختر ذوالفقاری، «بررسی استعاره‌های شناختی در حوزه زندگی دنیوی و اخروی در زبان قرآن؛ استعاره عام مقصود مقصد است»، مجلۀ پژوهش‌های زبانشناختی قرآن، س5، ش1، بهار و تابستان1395، صص1تا20.

قائمی‌نیا، علیرضا، معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.

کووچش، زولتان، مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، ترجمۀ شیرین پور ابراهیم، چاپ‌اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی، 1393.

لاکوف، جورج، استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی، ترجمۀ فرهاد ساسانی، تهران، سورۀ مهر، 1383.

مدنی، علی‌خان‌بن‌احمد، الطراز الاول والکناز لما علیه من لغة العرب المعول، چاپ‌اول، مشهد: آل‌البیت(ع)، 1384.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

یوسفی‌راد، فاطمه، بررسی استعاره زمان در زبان فارسی، رویکرد شناختی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1382.

• Lakoff، G & m. Turner، (1989). More than cool Reason: A field Guide to poetic metaphor. chicasgo: The university of Chicago press.
• Lakoff، George and Mark Johnson، (1985) The Metaphorical structure of the Human Conceptual System، Cognitive science.
• ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1980). Metaphors We Live By، Chicago: Chicago University press.